برای نظارت در اعمال مدیران شرکت و اطلاع مجمع عمومی از اوضاع و احوال آن ، هر شرکت سهامی باید دارای بازرسانی باشد ، انتخاب آنان از طرف مجمع عمومی بوده و مدت مأموریتشان یک سال است. بنابراین یکی از وظایف مجمع عمومی سالیانه انتخاب بازرسان و در صورت اهمیت شرکت انتخاب علی البدل بازرسان می باشد.

انتخاب بازرسان از تکالیف لازم شرکت بوده و قابل اسقاط نیست و طبق ماده 153 در صورتی که مجمع عمومی بازرس معین نکرده باشد یا یک یا چند نفر از بازرسان به عللی نتوانند گزارش بدهند یا از دادن گزارش امتناع کنند ، رئیس دادگاه شهرستان به تقاضای هر ذینفع بازرس یا بازرسان را به تعداد مقرر در اساسنامه انتخاب خواهد کرد تا وظایف مربوطه را تا انتخاب بازرس به وسیله مجمع عمومی انجام دهند تصمیم رئیس دادگاه شهرستان در این مورد غیر قابل شکایت است.

عده بازرسان را اساسنامه شرکت تعیین می نماید و ممکن است یک یا چند نفر باشند . در صورتی که چند نفر به این سمت معین شوند آنها هیئت بازرسی گویند و مانعی ندارد که یکی از آنها به سمت ریاست و بقیه عضو بازرسی باشند ولی در هر حال هر کدام به تنهایی و مشترکاً مسئول مجمع عمومی هستند . انتخاب بازرس از بین سهام داران اشکالی ندارد ولی مجمع عمومی می تواند اشخاص دیگری غیر از شرکاء را به این سمت بگمارد.

در حوزه هایی که دولت اعلام می کند وظایف بازرسی شرکت ها را در شرکت های سهامی عام اشخاصی می توانند ایفا کنند که نام آنها در فهرست رسمی بازرسان شرکت ها درج شده باشد . به موجب ماده 154 بازرس یا بازرسان در مقابل شرکت و اشخاص ثالث نسبت به تخلفاتی که در انجام وظایف خود مرتکب می شوند طبق قواعد عمومی مربوط به مسئولیت مدنی مسئول جبران خسارات وارده خواهند بود.

اشخاصی که دارای سوابق محجوریت و ورشکستگی و همچنین سوابق جنایت و کلاه برداری باشند نمی توانند به سمت بازرس شرکت انتخاب شوند . هم چنین اشخاصی که قرابت سببی یا نسبی با مدیران یا مدیر عامل تا درجه سوم از طبقه اول داشته و یا خود و همسرش از مدیران و مدیر عامل شرکت موظفاً حقوق دریافت می دارند نمی توانند سمت بازرسی در همان شرکت داشته باشند .

حدود اختیارات بازرسان

بازرسان نمی توانند مستقلاً در شرکت عمل نموده و یا مانع کار مدیران باشند ولی حق دارند به دفاتر و سوابق شرکت مراجعه نموده و اوضاع و احوال شرکت را بررسی نمایند . درباره صحت و درستی صورت دارائی و صورت حساب دوره عملکرد و حساب سود و زیان و ترازنامه ای که مدیران برای تسلیم به مجمع عمومی تهیه می کنند و نیز درباره صحت اطلاعاتی که مدیران در اختیار مجمع عمومی می گذارند اظهار نظر کنند . باید اطمینان حاصل کنند که حقوق صاحبان سهام طبق اساسنامه یکسان رعایت شده است.

بازرسان مکلف اند هر گونه تخلف یا تقصیری در امور شرکت از ناحیه مدیران یا مدیر عامل مشاهده کنند به اولین مجمع عمومی گزارش دهند.

در صورتی که ضمن انجام مأموریت خود از وقوع جرمی مطلع شوند باید به مراجع قضائی صلاحیت دار اعلام نموده و نیز جریان را به اولین مجمع عمومی گزارش دهند.

به موجب تبصره ماده 89 بدون قرائت گزارش بازرس یا بازرسان شرکت در مجمع عمومی ، اخذ تصمیم نسبت به ترازنامه و حساب سود و زیان مالی معتبر نخواهد بود و طبق ماده 152 در صورتی که مجمع عمومی بدون دریافت گزارش بازرس یا بازرسان شرکت صورت دارائی و ترازنامه و حساب سود و زیان شرکت را مورد تصویب قرار دهد،این تصویب به هیچ وجه اثر قانونی نداشته و از درجه اعتبار ساقط است.

صلاحیت بازرسان

درباره صلاحیت بازرسان شرکت های سهامی خاص قانون شرایطی قائل نشده زیرا این قبیل شرکت ها از اشخاص معین و محدود تشکیل شده و توسعه زیادی ندارد. ولی درباره شرکت های سهامی عام به موجب آئین نامه مصوب بهمن 1349 که از تصویب کمیسیون های اقتصاد مجلس گذشته است کیفیت انتخاب بازرسان شرکت های سهامی عام تعیین شده به این طریق : اشخاصی می توانند سمت مزبور را داشته باشند که دارای شرایط زیر باشند :

1. حسن شهرت داشته و پیشینه بد نداشته باشند .
2. تحصیلات داوطلب درجه لیسانس و بالاتر و در رشته های متناسب با وظایف و مسئولیت های بازرسی به تشخیص کمیسیون انتخاب و یا کانون بازرسان باشد. بنابراین مثلاًشخصی که لیسانس ادبیات است نمی تواند بازرس شرکت سهامی عامی باشد که موضوع آن ساختن ماشین است.
3. اقلاً پنج سال تجربه متناسب با وظایف و مسئولیت های بازرسی داشته باشد.
4. به نمایندگی مجلس اشتغال نداشته باشد.
5. در ادارات و مؤسسات دولتی یا شهرداری ها یا مؤسسات وابسته به دولت یا شهرداری در تمام اوقات اداری اشتغال نداشته باشد.

کمیسیون انتخاب بازرسان در مرکز و شهرستان ها چهار نفر و مرکب از نماینده وزیر دادگستری و نمینده وزیر دارائی و دو نفر نماینده اطاق بازرگانی و صنایع ایران خواهد بود.

کسانی که خود را داوطلب بازرسی معرفی می نمایند در این کمیسیون به صلاحیت آنها رسیدگی می شود، اشخاصی که از هر جهت صلاحیت داشته باشند تعیین و فهرست منتخبین از طرف این کمیسیون منتشر گردیده و نسخه ای از آن به مرجع ثبت شرکت های محل فرستاده می شود و نتیجه به درخواست کننده ابلاغ می گردد. همچنین نام بازرسانی که فاقد هر یک از شرایط مذکور باشند پس از رسیدگی از فهرست بازرسان حذف گردیده و مراتب را به ثبت شرکت ها اعلام می نمایند.

در این کمیسیون باید هر چهار نفر عضو حاضر بوده و تصمیمات کمیسیون به اکثریت سه رأی معتبر است .

هر زمان عده بازرسان واجد شرایط شرکت سهامی عام به 30 نفر رسید کانون بازرسان شرکت های سهامی عام تشکیل خواهد شد و این کانون که اساسنامه آن پس از تصویب هیئت وزیران دارای شخصیت حقوقی خواهد بود، انتخاب و تعیین فهرست داوطلبان بازرسی شرکت های سهامی عام و رسیدگی به عدم صلاحیت آنان بر عهده آن خواهد بود . ولی فهرست اسامی و سایر عملیات در صورتی منتشر خواهد شد که کمیسیون انتخاب مذکور در ماده 2 آئین نامه آن را تأیید کند .

در این مورد نماینده کانون به جای یکی از دو نفر نماینده اطاق بازرگانی و صنایع ایران در کمیسیون انتخاب شرکت خواهد نمود.

شکی نیست مقصود از تشکیل شرکت تجارتی بردن منفعت است . در شرکت هایی که شرکاء آن کمتر اند مانند شرکت های تضامنی و با مسئولیت محدود ، چون شرکاء یکدیگر را به خوبی می شناسند در تقسیم منافع و یا تحمل زیان های وارده حتی المقدور کمتر بین شرکاء ، اختلاف وجود دارد . ولی در شرکت های سهامی عام که شرکاء زیاد و اغلب یکدیگر را نمی شناسند و سرمایه شرکت نیز به علت کثرت شرکاء و سهام داران زیاد است ، باید مقررات زیادی وجود داشته باشد که اشخاص سوء استفاده از این پهناوری عملیات نکرده و در سایه مقررات ناقص ، استفاده غیر قانونی نشود . دقت و باریک بینی و وضع مقررات مالی در شرکت های سهامی عام از دو لحاظ مورد توجه است : یکی درباره روابط مالی هیئت مدیره با شرکت و در نتیجه شرکاء شرکت و سهام داران . و دیگری درباره عموم مردم از لحاظ این که سرمایه شرکت و سودهای حاصله را در بیلان ها و تقسیم منافع غیر حقیقی جلوه ندهد .