آل کاکویه
«536- 398 ق / 1141 - 1007 م»
سلسلهای از امیران دیلمی نژاد که در آغاز سده 5 ق / 11 م تحت حمایت
آل بویه شاخه وی درآمدند و امارتهای مستقل و نیمه مستقلی در مرکز و غرب ایران پی افکندند. نخستین شاخه آل کاکویه تا انقراض آن به دست
طغرل سلجوقی در 443 ق / 1051 م دوام آورد و در همان سال حکومت دومین شاخه این سلاله در
یزد آغاز شد که بعدها به دولت اتابکان یزد انجامید.
نیای این سلسله، رستم دشمنزیار یا چنان که بر سکهها نقش بسته، دشمنزار بود که از سوی آل بویه شاخه
ری بر شهریار کوه فرمان میراند. نسب مرزبان پدر رستم دشمنزیار، که با سیده، همسر
فخرالدوله و مادر
مجدالدوله دیلمی نسبت خویشاوندی داشته است، به درستی معلوم نیست. برخی احتمال دادهاند که برادر سیّده بوده باشد و برخی او را دایی زاده سیده دانستهاند و به همین سبب به کاگو «در گویش دیلمی به معنی دایی است» شهرت پیدا کرد. به هر حال رستم بن مرزبان از سوی مجدالدوله بر شهریار کوه فرمان میراند تا آن که اسپهبد
شهریار بن شروین با حمایت قابوس
وشمگیر او را از آن منطقه بیرون راند. این اقدام باعث جنگ و گریزهایی میان رستم بن مرزبان، به پشتیبانی نصر بن حسن فیروزان و مجد الدوله، با شهریار بن شروین شد تا سرانجام به سبب طغیان شهریار بر قابوس، رستم بر شهریار کوه چیره گشت و چون از مجدالدوله بیمناک بود به قابوس پیوست. اگرچه خبری از گرایش مجدد رستم به آل بویه ذکر نشده، اما بعید به نظر میرسد که وی به این خاندان پیوسته باشد. زیرا
سیده خاتون، حکومت
اصفهان را به پسر او ابوجعفر محمد داد و اگر پدر مخالف آل بویه بود، این اقدام که امکان مخالفت پسر را در بر داشت، شگفت به نظر میآید. شاید از همین رو مورخان گفتهاند که مراد از رستم بن مرزبان، در واقع مرزبان بن رستم «صاحب مرزبان نامه ?» بوده است، خاصه آن که بر سکههای ضرب شده در فریم «محلی نزدیک ساری» در 371 و 374 ق / 981 و 984 م نام مرزبان بن رستم امیر فریم نقش شده است. با این همه دور نیست که این مرزبان بن رستم، پدر رستم بن مرزبان بوده و سپس به آل بویه گرویده باشد. از پایان کار رستم خبری در دست نیست و بازماندگان او که در ایران مرکزی و غربی حکم راندند به دو شاخه کاکوییان
همدان «398 - 443 ق / 1007 - 1051 م» و اصفهان «443 - 536 ق / 1051 - 1141 م» تقسیم شدند.
فرمانروایان کاکویه :
رستم بن مرزبان دشمنزیار 400 ق / 1009 م
ابوجعفر محمد بن رستم دشمنزیار 398 - 433 ق / 1007 - 1041 م
ابوکالیجار گرشاسب 433 - 443 ق / 1041 - 1051 م
ابومنصور فرامرز 443 - 455 ق / 1051 - 1063 م
علاء الدوله امیر علی بن فرامرز 455 - 488 ق / 1063 - 1095 م
ابوکالیجار گرشاسب پسر امیر علی 488 - 513 ق / 1095 - 1119 م
فرامرز پسر امیر علی 513 - 536 ق / 1019 - 1141 م
آثار و ابنیه عهد کاکویه در یزد
فرمانروایان این دودمان پس از استقرار در یزد، در آبادانی آن اهتمام بسیار کردند، چنان که یزد در این دوره از نظر رونق و آبادانی، نمونهای کوچک از شیراز عهد
عضدالدوله دیلمی بود ظهیرالدوله فرامرز، نخستین فرمانروای این سلاله، پس از ورود به یزد، برای خود کاخی عالی ساخت و چهار تن از سرهنگان او، بارویی گرد شهر کشیدند و چهارده دروازه با درهای آهنین بر آن نهادند. یکی از درهای دروازه حظیره که آنان ساختهاند، اکنون بر جای مانده و نام امیر مسعود بهشتی امیر مظفر ابویعقوب و اسحاق فرزند نیال بر آن منقرض است. دیگر نزدیکان فرامرز نیز هر یک بنایی در شهر بر افراشتند. یکی از سرهنگان او در محله سر ریگ، مدرسهای ساخت. ابویعقوب قناتی حفر کرد و بناهایی در آن محل بر آورد و آن جا را آبادان کرد و نام «یعقوبی» بر آن نهاد. گرشاسب بن امیر علی، در یزد،
مسجد جمعهای بنا کرد و در کنار آن کتابخانه و جماعتخانهای ساخت و نهر آب در آن جاری ساخت. از آثار دیگر گرشاسب،
باغ گرشاسبی است که در محله اهرستان قرار داشت و ساباطی در این باغ بنا شده بود. برخی از بناهایی که این دودمان در یزد ساختند، اکنون نیز پا برجاست. از جمله؛ قدمگاه که مجموعه بنایی است واقع در کنار جاده تفت به ده شیر و در مرکز فراشا، مردم آن را قدمگاه حضرت رضا «ع» میدانند. این بنا با توجه به کتیبه سنگی آن در 512 ق / 1118 م به دستور گرشاسب ابن علی ساخته شده است. آبادی گِرد فرامرز را که فرامرز بن امیر علی بنا کرد، امروزه بر جای آن است و نام آن «کفله مرز» است. ده یعقوبی که آن را ابویعقوب، از سرهنگان فرامرز بنیاد نهاد، اکنون با گسترش شهر یزد، جزو محلات داخلی شهر شده است. مدرسه دو مناره نیز که از بناهای احداث شده کاکوییان بود تا چندی پیش هنوز پا بر جا بود.
