گرفت زمانی روی می دهد که جسمی از میان سایه جسم دیگر عبور کند. ساختمان سایه ای که افکنده می شود، درک پدیده گرفت را فراهم می آورد. اگر چشمه نور نقطه ای باشد، مرزهای سایه کاملاً مشخص اند مانند شکل1.
شکل1 - چشمه نقطه ای نور
اگر چشمه نور نقطه ای باشد، مرزهای سایه کاملا مشخص است
اما اگر چشمه نور نقطه ای نباشد(مثلاً خورشید) سایه ای که از یک جسم بوجود می آید اندکی پیچیده تر است مانند شکل2.
شکل2
اگر چشمه نور گسترده باشد، سایه و نیمسایه خواهیم داشت
قسمت تیره آن را سایه و قسمت روشنتر را نیمسایه می نامند. با توجه به فاصله ماه و زمین از خورشید، طول سایه ماه اندکی بیش از 383000 کیلومتراست. فاصله زمین از ماه حدودا بین 362000 کیلومتر و406000 کیلومتر تغییر می کند. بنابر این در شرایط خاصی سایه ماه بر زمین می افتد شکل3.
شکل3
اگر بر سطح زمین بر نقطه ای قرار داشته باشیم که سایه ماه بر آن افتاده باشد، کسوف کلی خورشید را مشاهده خواهیم کرد(کسوف را، خورشید گرفتگی هم می گویند). البته نیمسایه ماه مساحت بیشتری از سطح زمین را، چنانکه در شکل دیده می شود، می پوشاند. حرکت زمین و ماه سبب می شود که این سایه بر سطح زمین حرکت کند و نواری را ایجاد کند که در آن نوار رؤیت کسوف کلی میسر است. در صورتی که ناظر در نیمسایه ماه بر سطح زمین قرار گیرد فقط رؤیت کسوف جزئی میسر خواهد بود. وقتی کسوف کلی روی دهد، آسمان تاریک می شود و تاج زیبای خورشیدی پدیدار می گردد. دانشمندان از اقصی نقاط عالم برای مطالعه تاج خورشیدی به مناطقی می روند که در آن کسوف کلی واقع شده است. در سال 1378 ما، در ایران ناظر یک کسوف کلی بودیم شکل4.
شکل4
در مواقعی ممکن است که فقط شاهد رؤیت کسوف حلقوی باشیم شکل5.
شکل5
این در صورتی است که قرص ماه نتواند کاملاً خورشید را بپوشاند و ما نیز درست در امتداد خط سایه ماه قرار گرفته باشیم. پیشگویی کسوف خورشید، این روزها کار مشکلی نیست. محاسبات آن به صورت برنامه های کامپیوتری در دسترس همگان است و نواحی وقوع کسوفهای کلی و جزئی خورشید را می توان به دست آورد. در مواقعی ممکن است که ماه در سایه زمین قرار گیرد مانند شکل6 که آنرا خسوف یا ماه گرفتگی می نامند.
شکل6 - خسوف
از آنجا که قطر زمین بسی بیش از قطر ماه است طول سایه زمین خیلی بیشتر است و تقریباً به 1380000 کیلومتر می رسد. چنانکه از شکل پیدا است ماه می تواند به سهولت در این سایه قرار گیرد و خسوف کامل روی دهد. به هنگام وقوع خسوف کامل ماه نخست از نیمسایه زمین می گذرد، همینکه وارد سایه می شود انحنای زمین را می توان بر سطح ماه دید. به هنگام خسوف کامل، ماه کاملاً تاریک نمی شود بلکه پرتو مسی رنگی از آن به چشم می خورد. این پرتو شکست نور خورشید از جو زمین است که به ماه می رسد و سطح ماه را روشن می کند. ممکن است این سوال پیش آید که چرا هر ماه کسوف و خسوف روی نمی دهد؟ چرا هر ماه به هنگام ماه نو کسوف کلی مشاهده نمی شود؟ و چرا هنگام بدر خسوف روی نمی دهد؟ مگر زمین بین ماه و خورشید قرار نمی گیرد؟ دلیلش این است که صفحه مدار ماه چنانکه گفتیم یک زاویه 5 درجه با صفحه مدار زمین می سازد. اگر این زاویه وجود نمی داشت هرماه کسوف و خسوف مشاهده می شدند. این دو صفحه در خطی همدیگر را قطع می کنند که امتداد آن در کره آسمان دو نقطه است که آن را گره های مدار ماه می گویند. گرفت تنها در زمانی می تواند روی دهد که خورشید و ماه همزمان در نزدیکی یکی از این گره ها باشند. اگر خورشید و ماه هر دو نزدیک یک گره واحد باشند در این صورت کسوف واقع می شود و اگر نزدیک به گره های متقابل باشند خسوف روی می دهد شکل7.
شکل7
معنای اصطلاحات به کار رفته در تصاویر:
Lunar Eclipse= ماه گرفتگی
Sun= خورشید
Earth= زمین
=Lunar orbit مدار ماه
Umbra= سایه
Penumbra= سایه روشن (نیم سایه)
منبع شکل شماره 6: http://lunar.arc.nasa.gov/science/images/eclipse.gif
امتیاز: 0.00
وزارت آموزش و پرورش > سازمان پژوهش و برنامهريزی آموزشی
شبکه ملی مدارس ایران رشد
شما باید یک عنوان و متن وارد کنید!