خط‌های ششگانه(سته)
گویند ابن‌مقله (شهادت 328ق) که تمثیل استادی در خط است، خط‌هایی را که از کوفی منشعب شده بود، تکمیل ساخت و اصل خط‌ها را بر مبنای سطح و دور پایه‌گذاری کرد. وی یگانه واضع خط‌های ششگانه ( که عبارت است از : نسخ، ثلث، محقق، ریحان، توقیع و رقاع) نبوده است، چرا که نمونه‌هایی از این خط‌ها پیش از وی نیز کتابت شده است.
با دقت در ساختار این شش خط در می‌یابیم که بنیاد و شالوده‌ی آنها، بسیار نزدیک به هم است. نمونه را محقق و ریحان، تفاوت چندانی با یکدیگر ندارند. از این رو تنها نام‌گذاری، سبب جدا شدن بیشتر این خط‌ها از یکدیگر شده است. تفاوت‌هایی که خط توقیع و رقاع دارند، به مراتب کمتر از تفاوت شیوه‌های گوناگون خط کوفی است. نمونه شیو‌های گوناگون خط کوفی در ایران از کتابت تا کتیبه تفاوت‌های بنیادی و ساختاری فراوان‌تری دارند، اما به دلایلی همگی آنها مجموعه‌ی کوفی قرار گرفته‌اند. درحالی که درباره خط‌های ششگانه این چنین نیست و با اندک تغییری نام مستقل به خود گرفته‌اند.
همین شباهت فراوان و ساختاری سبب شد که تنها خط ثلث ( به نمایندگی از محقق، ریحان، توقیع و رقاع) و خط نسخ که ساختاری متفاوت از دیگران دارد، تا امروز زنده و استوار بماند.
دلیل دیگری که سبب از میان رفتن چهار خط از خط‌های ششگانه شد، پیدایش خط‌های ایرانی همچون تعلیق و نستعلیق بود که از سده‌های هشتم و نهم در کتابت، کاربرد بسیار یافت. خط ثلث هر چند که امروزه در کتابت نیز نقش بسزایی دارد، اما کاربرد فراوان آن در کتیبه نویسی بناها بوده است. در نیتجه خط نسخ در کتابت و نوشتار طولانی‌ترین عمر را در میان خط‌های اسلامی داراست . نمونه‌های بازمانده خط نسخ از سده‌ی چهارم تا کنون (سده‌ی پانزدهم هجری) شامل یازده سده می‌شود. خط نسخ در کنار خط کوفی و نستعلیق، سه خط اصلی در کتابت و کتاب‌آرایی به شمار می‌رود. البته دامنه‌ی کاربرد خط کوفی یا نستعلیق پیش از شش سده نبوده است.
دیگر خوشنویس برجسته سده‌های نخستین، علی بن هلال معروف به ابن بواب (ف 413ق) است که در قواعد نقطه‌گذاری و یکدست کردن اصول خط‌های ششگانه نقش برجسته‌ای داشته است. از مقایسه‌ی قرآنی که وی در سال 391ق. نوشته است با قرآن‌های کنونی، در می‌یابیم که از نظر فواصل سطر‌ها، حاشیه‌ها و کتاب آرایی، از سده‌ی چهارم تا کنون تغییر خاصی در کتابت قرآن رخ نداده‌است. از هنرمندان گمنام سده‌های پنجم و ششم که بگذریم، به هنرمند دیگری از خطه‌های خط و خوشنویسی می‌رسیم، یاقوت مستعصمی (ف 698ق) که به جز قطعات فراوان، قرآن‌ها متعددی را کتابت کرده است و از آن جمله:
- قرآن به خط نسخ خفی و سر سوره‌های ثلث و تاریخ 630 در کتابخانه‌ی کاخ گلستان
- قرآن به خط ریحان(ممتاز) در 601 صفحه‌ی 13 سطری ، قطع رحلی (5/34 ×5/24) و تاریخ 685ق. در موزه ملی ایران (دوران اسلامی)
سده هشتم از دوره‌های درخشان هنر خط است. دو جریان مهم این سده را در بخش بعدی توضیح می‌دهیم.
ادامه دارد...
امتیاز: 0.00
وزارت آموزش و پرورش > سازمان پژوهش و برنامه‌ريزی آموزشی
شبکه ملی مدارس ایران رشد
ارسال ها: 252
شما باید یک عنوان و متن وارد کنید!