نگاه اجمالی

اگر چه تاریخ نگاری اسلامی با اسلام آغاز شد ولی جستجو در منشا تاریخ نگاری اسلامی با توجه به استمرار و تبادل فرهنگها ایجاب می‌کند که به میراث پیش از اسلام در این باب نیز توجه کنیم تا دانسته شود اگر این میراث در نشات تاریخ نگاری عصر اسلامی تاثیر داشته ، دامنه این تاثیر تا چه حد گسترده بوده و از چه راههایی نفوذ کرده است.

میراث عربی

این بررسی را بویژه باید از میراث فرهنگی عرب پیش از اسلام آغاز کرد که طبیعتا با عصر اسلامی پیوندی بی واسطه داشته و بعضی از جنبه‌های تاریخ نگاری اسلامی را اساسا متاثر از آن دانسته‌اند. این میراث در دو مقوله ایام و انساب عرب که مضمون اصلی فرهنگ پیش از اسلام را در عربستان تشکیل می‌داد و نیز آنچه در تواریخ و اسناد دولتهای حیره و یمن نقل شده قابل بررسی است.

ایام و انساب عرب را می‌توان آغاز نوعی روش روایی در تاریخ نگاری اسلامی بشمار آورد که در مکتب تاریخ نگاری عراق ، خاصه در روایات فتوح تاثیر بسیار برجا گذاشت. آنچه از تواریخ دولتهای یمن و حیره به دوره اسلامی راه یافت، دارای نشانه‌های دیگری است. گر چه امروزه مدارک چندانی از اخلار این دولتها ، خاصه از یمن در دست نداریم و به سبب کمبود منابع و مستندات ، ارزیابی تاریخ اخبار ، دشوار است. چنین می‌نماید که این روایات تا حدی متکی بر اسناد و انساب دولتی یا خانوادگی بوده است.

میراث ایرانی

آثار ایرانی پیش از اسلام مشتمل بر اخبار و اخلاق فرمانروایان و سازمان اداری دولت و حتی داستانهای ایرانی ، هم از جنبه روش و شیوة تدوین ، و هم از نظر مواد و مضامین تاریخی در تاریخ نگاری اسلامی و شیوه تدوین تاریخ دودمانی تاثیری مهم داشته است. نویسندگان و مورخان دوره‌های مختلف اسلامی از آثار متعدد ایرانی نام برده و از آنها در کتب خود استفاده کرده‌اند. از کهنترین ترجمه‌های عربی آثار ایرانی ، کتابهایی است که برای هشام بن عبدالملک اموی ترجمه کردند. این آثار نه فقط بر تاریخ نگاری اسلامی ، بلکه بر تاریخ نگاری شام هم مؤثر افتاد. اما مشهورترین اثر ایرانی که به عربی ترجمه شد و تقریبا ماخذ تمام تاریخ نگاران گردید که به تاریخ ایران توجه داشتند خداینامه یا خداینامه هاست که به عنوان « سیر الملوک » چند بار به عربی ترجمه شد.

میراث یونانی

آشکار است که منشا دسته‌ایی از علوم رایج در تمدن اسلامی دانشهای یونانی بوده ، ولی به دشواری می‌توان در زمینه تاریخ و تاریخ نگاری تاثیر و نفوذی بر تمدن یونانی قائل گردید. زیرا تا آنجا که از منابع بر می‌آید کتابهای تاریخی و ادبیات سالنامه‌ای یونانی بدست مسلمانان نرسید یا لااقل به عربی ترجمه نشد. شاید توین گفت که مسلمانان آن دسته از علوم یونانی را که یونانی‌ها خود بدانها توجه داشتند، برگرفته و ترجمه کردند و از آنها بهره جستند، تاریخ ظاهرا جزو آن علوم نبوده است. زیرا در طبقه بندی علومی که از یونانی‌ها اخذ شده از تاریخ به عنوان علم یاد نشده است.

میراث یهودی

در بسیاری از آیات قرآنی اشاراتی متعدد به انبیا و اقوام پیشین شده است. از جمله این اقوام یهودیان و دوران عهد عتیق بوده است. چنین می‌نماید که استفاده از روایات یهودی که اصطلاحا آنرا اسرائیلیات می‌نامند از ایام خود پیامبر رواج یافته بوده است. زیرا «بخاری» حدیثی از پیامبر نقل کرده که استفاده از اخبار بنی‌اسرائیل را جایز شمرده است. عهد عتیق از دیدگاه دیگری نیز در تاریخ نگاری اسلامی قابل توجه است، زیرا بررسی ادب الایام مذکور در عتیق می‌تواند از جمله راههای بررسی چگونگی نقل و ضبط ایام العرب به شمار رود که بزرگترین محصول فرهنگی عرب پیش از اسلام بوده است.

میراث مسیحی

درباره ارتباط مسلمانان با تاریخ نگاری مسیحی اطلاعات بیشتری نسبت به تاثیر یونانیان در دست است. غیر از استفاده برخی از مورخان ، از روایات صرفا مسیحی ، چنین می‌نماید که برخی از آثار سریانی و بیزانسی از طریق مسیحیان وارد جهان اسلام شد. مثلا گفته شده است که مسلمانان از کتب کسانی چون ، یوسبیوس «Eusebius» و آندرو نیکوس «Andronicus» بهره برده‌اند. عده‌ای را عقیده بر این است که تحول تاریخ نگاری اسلامی از شنل «اخبار» ‌و روایات متعدد درباره یک واقعه به صورت تاریخ نگاری ترکیبی ناشی از تاثیر تاریخ نگاری کهن‌تر بویژه سریانی بوده است.

میراث اسلامی

منشا اصلی تاریخ نگاری اسلامی برای پژوهش و تدوین تاریخ همانا خود اسلام بود که از شعور نیرومند تاریخی برخوردار است. اسلام تمام بنیادهای وجود تاریخی انسان را نشان می‌دهد و مورخ را وامی‌دارد تا اصول تاریخی نگری را از آن در یابد و راههای تعلیل تاریخ را از قرآن و سنتّ بجوید که میان عمل دینی و دینوی تفاوتی قائل نیست. این دین اسلام بود که نه تنها به مسلمانان احساس تاریخی بخشید بلکه باید گفت هر حادثه‌ای در اسلام به رغم اختلاف زمان و مکان حوادث یا از اسلام نشات گرفته یا به طریقی بدان وابسته است.

منابع

1. (تاریخ در ترازو)): عبدالحسین زرین کوب ، انتشارات امیرکبیر
2. تاریخ تاریخ نگاری در اسلام: فرانسس روزنتال ، اسدالله آزاد ، انتشارات آستان قدس رضوی
3. تاریخ نگاری در اسلام: سید صادق سجاوی ، انتشارات سمت

همچنین ببینید

• تاریخ اسلام
• تاریخ نگاری
• پیدایش تاریخ
• اثرات تاریخ نگاری