مقدمه
بیان ویژگى رخدادهاى زمینساختى
پرکامبرین ایران نیاز به دادههاى سنى و
چینهشناسى قوى دارد و این در حالى است که دادههاى چینهشناسى و دادههاى پرتوسنجى روشنى از پرکامبرین ایران در دسترس نیست.
تغییرات سن پرتوسنجى سنگهاى منسوب به پرکامبرین ایران از 2382 تا 342 میلیون سال است و امروزه در مورد خاستگاه و توالى چینهشناسى سنگهاى یاد شده دیدگاهها به قدرى دور از یکدیگر است که نزدیک کردن آنها به یکدیگر نشدنى است. نداشتن اطلاعات قابل قبول و وجود دیدگاههاى گوناگون بحث در مورد چند و چون و زمان عملکرد رویدادهاى زمینساختى پرکامبرین ایران را دشوار ساخته است.
شواهد چینه شناسی و زمین ساختی
شواهد قابل قبول نشان میدهد که کهنترین رویداد زمینساختى شناخته شده ایران در زمان نوپروتروزوییک و در فاصله چینهشناسى پیسنگ پرکامبرین دگرگونى و ردیفهاى موسوم به پرکامبرین پسین روى داده است که در نوشتارهـاى قدیمى با رویداد آسینتیـکAssyntic و یا بایکالــى Baikalian و امروزه با رخدادهاى «کاتانگایى»، «پانآفریکن Panafrican» و «حجازین Hedjazian» قیاس میشود. چند و چون رویدادهاى نام برده شده به طور کامل در ایران قابل شناسایى نیست.
شواهدى چند سبب شدهاند تا این باور وجود داشته باشد که پیش از کاتانگایى رویدادهاى زمینساختى کهنتر بر پیسنگ پرکامبرین ایران اثرگذار بودهاند. از سرشت فازهاى قدیمیتر از کاتانگایى، دادههاى روشنى در دست نیست و فاز یا فازهاى زمینساختى مورد نظــر ممکن است با رویـداد کارولین Carolian در سپر بالتیک و یا
چینخوردگـى مایوبین Mayobian، لیمپوپو Limpopo، ساتپورین Satpurian هند و یا کیبارین Kibarian آفریقا معادل باشد برخی زمین شناسان به دو رویداد زمینساختى پیش از کاتانگایى باور دارد. یکى کوهزایى «چاپدونین» که کهنتر است و دیگرى رویداد «تاشکین» که نشانههایى در بین رسوبهاى دگرگون شده درجه بالا و رسوبهاى دریایى پرکامبرین (سازند تاشک، و یا معادلهاى آن) دارد.
برخی زمین شناسان کهنترین
دگرشیبى ایران را بین رسوبهاى شبه فلیشى – تخریبى سازند ناتک m.a)750 تا 874) و رخسارههاى کافتى سازند ساغند (m.a 580 تا 750) میداند و بر این باور است که سازند ساغند با دگرشیبى، در زیر لایههایى قرار دارد که به نوبه خود رخساره کافتى داشته و با سریهاى ریزو دسو قابل قیاس است.
به دلیل محدودیتهاى اطلاعاتى، بحث در مورد رویدادهاى زمینساختى پرکامبرین ایران را باید به رویداد کاتانگایى محدود کرد. در ایران رخداد کاتانگایى، با چینخوردگى،
دگرگونى و
گسلش سنگهاى پیش از پرکامبرین پسین و همچنین
ماگمازایى بوده و بنابراین، ماهیت کوهزایى داشته که مهمترین پیامدهاى آن عبارت است از:
- تبلور، سخت شدگى و پایدارى نسبى پیسنگ پرکامبرین ایران.
- دو فاز دگرگونى همراه با دگرشکلى در رخساره آمفیبولیت و شیست سبزدر نواحى ساغند، ازبکوه و000.
- دو فاز میگماتیتى شدن وابسته به دو فاز دگرگونی.
- دگرگونى ضعیف در حد اسلیت و فیلیت در البرز، کلمرد، غرب ارومیه.
- تقسیم پیسنگ یکپارچه ایران به بلوکهاى جدا از هم و ایجاد زمینه لازم براى تشکیل حوضههاى رسوبى مستقل و جدا از یکدیگر.
- ایجاد چینهاى شمالى – جنوبى در پیسنگ پرکامبرین.
- ایجاد گسلهاى طولى و عمده ایران در دو راستاى شمالى – جنوبى (گسلهاى هریرود، نایبند، نهبندان، کلمرد، کازرون) و شمال غربی – جنوب شرقی (راندگى اصلى زاگرس).
- بازشدگى و ایجاد کافتهاى بین قارهاى نارس به سن پروتروزوییک پایانى – کامبرین به ویژه در ناحیه کرمان و جنوب شرقی زاگرس (حوضه هرمز).
- ایجاد فرابوم در نواحى کلمرد، ساغند و جنوب دریاى خزر و 000.
- ماگمازایى به صورت تودههاى گرانیتوییدى لکوکرات نیمه ژرف (دوران، چادرملو، بُرنورد 000) و روانههاى ریولیتى قلیایى (ریولیتهاى قلیایى ریزو، قرهداش، محمدآباد، اسفوردى و 000).
- مشخصه رخداد کاتانگایى، ماگماتیسم قلیایى – متاسوماتیت خطى است که حاصل آن تشکیل کانسارهاى آهن، منگنز، آپاتیت، مگنتیت– آپاتیت، عناصر نادر خاکى، اورانیوم، توریم، سرب – روى، سنگهاى تبخیرى در ایران مرکزى و مجموعه هرمز است.
- دگرشیبى زاویهاى بین سنگهاى پرکامبرین و ردیفهاى پرکامبرین پسین ایران. باید گفت که این دگرشیبى در همه جا به یک میزان نیست. براى نمونه در غرب ایران مرکزى و کوههاى البرز، دگرشیبى کاتانگایى خفیفتر است، به گونهاى که در جنوب علمکوه و یا در بُرش ولیآباد (جاده چالوس) ارتباط سازند کهر و سنگهاى پرکامبرین پسین همشیب به نظر میرسد ولى یک تغییرسنگشناسى ناگهانى در مرز آنها وجود دارد. گفتنى است که:
1- نشانههاى کوهزایى کاتانگایى به ویژه در
ایران مرکزى (بافق، پشتبادام، گلپایگان، ترود، موته و آذربایجان) بیشترین مقدار را دارد. در کوههاى زاگرس که سنگهاى پرکامبرین برونزد ندارند، پیامد این رویداد ناشناخته است و تنها بر پایه دادههاى منطقهاى و یافتههاى موجود از پیسنگ پرکامبرین عربستان، یک رویداد تبلورى به سن 850 – 800 میلیون سال را میتوان پذیرفت که ممکن است وابسته به کاتانگایى باشد. در کوههاى البرز، اگرچه دگرگون شدن شیستهاى گرگان را نتیجه رویداد کاتانگایى دانستهاند ولى یافتههاى جدید، پرکامبرین بودن شیستهاى گرگان را پرسشآمیز ساخته و برخی زمین شناسان دگرگونى این مجموعه را به طور عمده نتیجه زمینساخت برخوردى سیمرین پیشین میدانند. لذا، اثرات کاتانگایى در البرز چندان روشن نیست. همشیبى نسبى بین ردیفهاى سازند کهر و پرکامبرین پسین نیز به پیامد ضعیف این رویداد در البرز اشاره دارد.
2- کوهزایى کاتانگایى بر سرنوشت زمینشناسى ایران اثرات درخور توجه داشته است، به گونهاى که بسیارى از زمینشناسان، روندهاى ساختارى کلى ایران و ایجاد حوضههاى رسوبى بعدى (مانند زاگرس) را از جمله پیامد کوهزایى کاتانگایى میدانند و حتى، چارچوب ساختارى آلپى امروز ایران را به ارث رسیده از امتدادهاى پیسنگ کاتانگایى میدانند.
3- هر چند که به دلیل مقایسه با رویداد پانافریکن، رخداد کاتانگایى به سن 600 تا 1000 میلیون سال پیش دانسته شده، ولى سن پرتوسنجى سنگهاى آتشفشانى اسید (ریولیتهاى ریزو، قرهداش 0000) که به طور دگرشیب زمینهاى چینخورده پرکامبرین را میپوشاند، 700 – 620 میلیون سال است و لذا شاید بتوان سن رویداد را 800 – 750 میلیون سال دانست.
موضوعات مرتبط با عنوان:
