نگرش کلی
واحدهای مسکونی خانواده‌های سنتی روستایی از یک سو تحت تاثیر اقلیم و شرایط محیط طبیعی است و از سوی دیگر با الگوی معیشت خانواده‌ها ارتباط دارد. بطور عمده
خانواده‌های روستایی در ساختن
مسکن از امکانات محیط پیرامون خود و مواد و مصالحی که طبیعت در اختیار آنان قرار می‌دهد، استفاده می‌کنند.
وضع مسکن در روستاهای مختلف ایران
روستائیان ساکن دهکده‌های جنگلی در ساختن خانه‌ها بیشتر چوب بکار می‌برند، دیوارها ، کف و سقف اتاق چوبی است، حتی پوشش بسیاری از واحدهای مسکونی
مناطق جنگلی از قطعه‌های تخته بطول 80 تا 90 و عرض 30 تا 40 و قطر 4 سانتیمتر به نام (Lat) تهیه می‌شود که در پشت بام به شکل خاصی آنها را روی هم سوار می‌کنند. در
گیلان - بویژه ناحیه‌های جنگلی - استخوان بندی خانه‌های سنتی از جنس
چوب و پوشش بام‌ها از
مواد گیاهی (گالی) است.
در روستاهای مناطق کوهستانی
سنگ و گل مصالح عمده ساختمانهای سنتی را تشکیل می‌دهد. در دشت‌های مرکزی و سرزمین‌های حاشیه کویر ، خانه‌ها خشت و گلی و با دیوارهای ضخیم ساخته می‌شود و اغلب به صورت سقف گنبدی (ضربی) یا گهواره‌ای است تا گرمای محیط به درون اتاق نفوذ نکند. بر بالای بام بعضی خانه‌ها بادگیرهایی جهت تهویه هوا ایجاد شده است.
وضع مسکن در مناطق نیمه خشک
در منطق نیمه خشک ایران گاه ساختمانهای بلندی با حجم زیاد دیده می‌شود که در وسط کف آن حوض بزرگی وجود دارد. این نوع بناها که به حوض خانه معروف است هوای خنکی دارد و تابستان‌ها برای حفظ بدن از گرمای طاقت فرسای محیط مورد استفاده خانواده قرار می‌گیرد. در
اورازان دهکده‌ای از
طالقان واحدهای مسکونی قدیمی عمدتا گلی است، پوشش سقف خانه‌ها
تیرچوبی و
کاه گلی است و دیوارها تا کمر از سنگ و باقی با گل چینه است. در خانه‌های نوساز آجر و بعضا تیرآهن هم به کار رفته است. ویژگی اساسی مساکن روستایی ویژگی اساسی مساکن روستایی اختلاط فضای کار تولیدی و فضای مسکونی است.
مسکن‌های روستایی برخلاف مسکن‌های شهری تنها محل سکونت و استراحت خانواده نیست، بلکه به اقتضای نوع کارکرد اقتصادی خانواده ، مرکز نگاهداری و
پرورش دام و طیور ، تولید فراورده‌های دامی ، محل
کارگاه صنایع دستی و نیز نگاهداری وسایل تولید و
محصولات کشاورزی است. تقسیمات داخلی ساختمانها تا حد زیادی متاثر از نحوه معیشت خانواده‌ها ست. مثلا در روستاهای شمال ایران زیر پوشش ساختمان فضای خالی به نام بام وجود دارد که روستائیان از آن به عنوان انبار جهت نگهداری لوازم زندگی ، وسایل تولید و محصولات تولیدی بویژه شالی (شلتوک) استفاده می‌کنند.
به علت بارندگی شدید و مداوم و رطوبت زیاد هوا ، خشک کردن شالی در فضای باز دشوار است و بام خانه برای نگهداری شالی محل مناسبی است و خانواده‌های روستایی معمولا شالی‌ها را در بام خانه انبار می‌کنند، تا هم از
باران محفوظ بماند و هم در اثر حرارت اتاق که غالبا دارای بخاری یا اجاقی است که در آن به منظور گرم نگهداشتن اتاق در موقع ضروری و پخت و پز آتش می‌افروزند به تدریج خشک می‌شود و نمی‌پوسد. همچنین در بام برخی طویله‌ها ، کاه ، علوفه و خوراک دام‌ها و چهارپایان را نگهداری می‌کنند و در برخی از خانه‌های قدیمی زیر
اتاق نشیمن طویله‌ای وجود دارد که دام‌ها و چهارپایان به هنگام زمستان در آنجا نگاهداری می‌شوند تا از سرما محفوظ بمانند. در گذشته به علت وجود نا امنی‌هایی که در روستاها وجود داشت، با نگاهداری دام‌ها و چهارپایان در این محل از دستبرد محفوظ می‌ماندند.
شرایط تغییر و دگرگونی در وضع مساکن روستایی
در سال‌های اخیر تغییرات و دگرگونی‌های زیادی در وضع مسکن‌های روستایی پدید آمده است. بر اثر بهبود نسبی وضع اقتصادی خانواده‌ها در نتیجه افزایش قیمت محصولات کشاورزی و نیز به دست آوردن در آمدهای غیر کشاورزی ، کم و بیش نوسازی در روستا آغاز گردید و گروه‌های زیاد از خانواده‌های روستایی در واحدهای مسکونی خود تغییراتی ایجاد کرده‌اند.
بعد از انقلاب بر اثر توجه روستایی به وضع سکونت خود ، کمبود مسکن چه از نظر کیفی و چه از لحاظ کمی در
روستا احساس شد و خانواده‌های روستایی به احداث خانه‌های جدید اقدام کرده‌اند. وجود خانه‌های نوساز آجری با پوشش ورقه‌های آهن سفید ،
آسفالت یا
موزائیک در کنار اتاق‌های گلی و جگن پوش و کاهگلی و نیز حداث خانه‌های ویلایی به سبک خانه‌های شهری نمونه‌ای از این تغییرات است.
مبحث مرتبط با عنوان
