هویت جوامع انسانی

مطالعات جامعه‏شناسی می‏تواند درباره این مسأله نظر بدهد که آیا میان‏ جامعه‏ها یک سلسله خواص مشترک ذاتی وجود دارد یا ندارد ؟

آیا اختلافات‏ جامعه‏ها با یکدیگر در اموری است که سطحی تلقی می‏شود و معلول بیرون از ذات و طبیعت جامعه است و آنچه به ذات و طبیعت جامعه مربوط می‏شود همه‏ یکسان است ، یا اساسا جامعه‏ها در ذات و طبیعت خود مختلف‏اند ، فرضا از نظر شرایط خارجی هم یکسان باشند دوگونه عمل می‏کنند ؟

این راه خود یک‏ راهی است که فلسفه برای تشخیص وحدت و کثرت نوعی اشیاء که دچار ابهام می‏گردد پیشنهاد می‏کند .
در اینجا راه نزدیکتری هم هست و آن خود انسان است . یک امر مسلم در مورد انسان این است که انسان نوع واحد است . از این نظر البته همان طور که یک فرد گاه از مسیر فطرت منحرف می‏شود و احیانا مسخ می‏گردد ، جامعه نیز همین طور است .

تنوع جامعه‏ها از قبیل تنوع اخلاقی‏ افراد است که به هر حال از کادر نوعیت انسان بیرون نیست .

پس جامعه‏ها و تمدنها و فرهنگها و بالاخره روحهای جمعی حاکم بر جامعه‏ها با همه اختلاف‏ شکلها و رنگها بالاخره رنگ نوعیت انسانی دارند و ماهیتی غیرانسانی‏ ندارند .

آری ، اگر نظریه چهارم مرکب حقیقیرا در ترکیب جامعه بپذیریم و افراد را جز ماده‏هایی پذیرا و ظرفهایی خالی و بی‏محتوا ندانیم و بالاخره منکر اصل فطرت‏ بشویم ، می‏توانیم فرضیه اختلاف نوعی و ماهوی جامعه‏ها را طرح کنیم ، ولی‏ این نظریه به شکل دورکهایمی به هیچ وجه قابل قبول نیست ، زیرا اولین‏ پرسشی که بدون پاسخ می‏ماند این است که

اگر مایه‏های اولی روح جمعی از فردیت و جنبه طبیعی و زیستی انسانها سرچشمه نمی‏گیرد ، پس از کجا پدید آمده است ؟

آیا روح جمعی از عدم محض پدید آمده است ؟

آیا اینکه بگوییم‏ تا انسان بوده ، جامعه بوده است کافی است برای توجیه روح جمعی ؟

بعلاوه‏ خود دورکهایم معتقد است که امور اجتماعی ، یعنی اموری که به جامعه تعلق‏ دارد و روح جمعی آنها را آفریده است از قبیل مذهب و اخلاق و هنر و غیره‏ ، در همه جامعه‏ها بوده و هست و خواهد بود و به تعبیر خود او " دوام‏ زمانی " و " انتشار مکانی " دارند و این خود دلیل است که دورکهایم‏ نیز برای روح جمعی ماهیت واحد و نوع واحد قائل است .

تعلیمات اسلامی که برای دین مطلقا نوعیت واحد قائل است و اختلاف شرایع را از نوع اختلافات فرعی می‏داند نه اختلافات ماهوی ، و از طرف دیگر می‏دانیم که دین جز برنامه تکاملی فردی و اجتماعی نیست ، می‏رساند که اساس این تعلیمات بر وحدت نوعی جامعه‏هاست و اگر جامعه‏ها انواع متعدد بودند ، مقصد کمالی و راه وصول به آن مقصد ، متعدد و متکثر بود و قهرا ماهیت ادیان ، مختلف و متعدد بود .

قرآن کریم با اصرار و ابرام این مطلب را تأکید می‏کند که دین در همه منطقه‏ها و جامعه‏ها و در همه دوره‏ها و زمانها یکی بیش نیست . از نظر قرآن ، ادیان ( به صورت‏ جمع ) وجود نداشته ، دین ( به صورت مفرد ) وجود داشته است . همه‏ پیامبران به یک دین و یک راه و یک مقصد اصلی دعوت می‏کرده‏اند :

شرع لکم من الدین ما وصّی به نوحا و الّذی أوحینا الیک و ما وصّینا به‏ ابراهیم و موسی و عیسی أن أقیموا الدین و لا تتفرّقوا فیه( شوری13 )
. . برای شما از دین همان را تشریع کرد که قبلا به نوح توصیه شده بود بعلاوه‏ قسمتی که به تو - ای پیغمبر ! - وحی کردیم و آنچه به ابراهیم و موسی و عیسی توصیه شد که دین را بپا دارید و در آن پراکنده نشوید .

آیاتی از قرآن که دلالت می‏کند دین در همه زمانها و در همه منطقه‏ها و در زبان همه پیامبران راستین الهی یک چیز است و اختلاف شرایع از نوع‏ تفاوت نقص و کمال است ، فراوان است .

این منطق که دین ماهیتا یکی‏ بیش نیست ، براساس این جهان‏بینی از انسان و جامعه انسان است که انسان‏ نوع واحد است نه انواع ، - که رنگ اصلی است و رنگ انسانیت است - درخواهند آمد ؟

این مسأله نیز وابسته است به مسأله ماهیت جامعه و نوع وابستگی روح‏ جمعی و روح فردی به یکدیگر .

کتاب جامعه و تاریخ
نویسنده شهید مطهری
صفحه52

آینده‏ جوامع انسانی
نقد نظریه نسبی بودن فرهنگ انسانی