مقدمه
آن چه که در ابتدا با شنیدن لفظ مکی و مدنی بودن سورهها و
آیات قرآن به ذهن میرسد این است که به سورههایی که در
مکه نازل شدهاند مکی و به همین ترتیب به سورهها و آیاتی که در مدینه نازل شدهاند مدنی گویند.
در حالی که این تعریف ، تعریف جامعی نمیتواند باشد بلکه
دانشمندان اسلامی بحثهای گسترده و عمیقی پیرامون آیات و
سوره مکی یا
مدنی نمودهاند که میتواند ما را در فهمیدن و شناختن این آیات و سور یاری نماید. در این قسمت به بیان این آرا و عقاید میپردازیم.
نظریاتی پیرامون آیات و سور مکی و مدنی
- مکان و محل نزول: عدهای از دانشمندان مکان و محل نزول را در نظر گرفته و در تعریف میگویند سورههای مکی آنهایی هستند که در مکه نازل شدهاند و لو آن که بعد از هجرت نازل شده باشد و سورههای مدنی آنهایی هستند که نزول آنها در دوران اقامت پیامبر در مدینه صورت گرفته است. و نکته قابل توجه در این تعریف بوجود میآید و آن این است که طبق ضابطه مذکور آیات یا سوری که در سفر نزول یافت، نه مکی میتواند باشد و نه مدنی. پس چنین تعریفی نمیتواند تعریفی جامع و کامل باشد.
- اشخاص: دستهای دیگر از علما اشخاص را پایه و اساس تقسیم بندی گرفته و میگویند مکی آن سورههایی هستند که در آنها خطاب با مردم مکه است و مدنی آن سورههایی است که روی خطاب با مدینه است. همچنین گفتهاند آنچه در قرآن «یا ایها الناس» آمده است مکی و آنجا که با لفظ «یا ایها الذین امنو» آمده مدنی است. و علت این نام گذاری این است که در زمان اقامت پیامبر اکرم در مکه کفر و بیایمانی غالب بود بنابراین خطاب چنین بود ولی در دوران زندگانی آن حضرت در مدینه مردم آن شهر نقش بیشتر به او گرایش پیدا کرده و ایمان آورده بودند.
بنابراین با لفظ «امنو» مورد خطاب قرار میگرفتند. ولی این تعریف هم ، نمیتواند تعریف کاملی باشد چرا که در قرآن آیات فراوانن دیگری وجود دارد که هیچ کدام از این خطابها در آنها وجود ندارد. همچنین آیاتی هستند که به اتفاق به مکی بودن آنها فتوا دادهاند در حالی که در آنها خطاب «یا ایها الذین امنو» دیده میشود.
- موضوع: عدهای هم عنصر موضوع را ملاک مکی و مدنی بودن سورهها میدانند. این تعریف هم نمیتواند جامع و کامل باشد چون در این حالت نیز با مشکل مواجه خواهیم شد. به عنوان مثال اگر سوره ممتخله را در نظر بگیریم این سوره از آغاز تا پایان در مدینه نازل شده اگر امکان را ملاک قرار دهیم مدنی است ولی اگر از نظر اشخاص مورد توجه قرار گیرد مخاطب این سوره اهل مکه هستند و اگر موضوع این سوره مورد نظر قرار گیرد (که شامل نوعی از توجیه اجتماعی است و دلهای مومنین را آماده میسازند) به مردم مدینه مربوط میشود. لذا علما این سوره را از سوری میدانند که در مدینه نازل گردیده ولی از نظر حکم مکی میباشد.
- زمان نزول: معروفترین و بهترین رای برای شناخت آیات و سور مکی و مدنی این است که آیاتی که قبل از هجرت نازل گردید مکی است اگر چه نزول آیهای در جایی غیر از مکه باشد و منظور از مدنی آیاتی است که بعد از هجرت پیامبر از مکه به مدینه نزول یافته اعم از این که در مکه نزول یافته باشد و یا در مدینه ، در سال فتح مکه نازل شده باشد یا در حجة الوداع ، در صفر نازل شده باشد یا در حَضَر.
عثمان بن سعید دانی در اسنادی که به یحیی بن سلام منتهی میشود آورده است که وی میگفت: آن چه در مکه و در راه مدینه قبل از رسیدن پیغمبر صلیاللهعلیهوآلهوسلم به مدینه نازل گردید مکی است و آن چه در سفرهای پیغمبر صلیاللهعلیهوآلهوسلم و پس از رسیدن به مدینه نازل شد مدنی است. از این سخن چنین استفاده میشود که آیاتی که در سفر هجرت بر پیغمبر اکرم صلیاللهعلیهوآلهوسلم نازل گردید مکی میباشد.
منابع
- تاریخ قرآن _ دکتر حجتی.
- تاریخ قرآن _ دکتر رامیار
- التقان _ سیوطی _ج 1
- البرهان _ زرکشی _ ج 1
همچنین ببینید
