نظریه حکمای اسلامی این است كه انسان بعضی چیزها را بالفطره می‌داند كه البته آنها كم هستند. اصول تفكر انسانی كه مشترک تفکرات همه انسانهاست اصولی فطری هستند و فروع و شاخه‏های‏
تفکرات ، اکتسابی . ولی اینها هم که می‏گویند اصول تفکرات ، فطری هستند
باز نه به آن مفهوم افلاطونی می‏گویند که روح انسان در دنیای دیگر اینها را
یاد گرفته و اینجا فراموش کرده است ، بلکه مقصود این است که انسان در
این دنیا متوجه اینها می‏شود ولی در دانستن اینها نیازمند به معلم و
نیازمند به صغری و کبری چیدن و ترتیب قیاس دادن یا تجربه کردن و امثال‏
اینها نیست ، یعنی ساختمان فکر انسان به گونه‏ای است که صرف اینکه این‏
مسائل عرضه بشود کافی است برای اینکه انسان آنها را دریابد ، احتیاج به‏
استدلال و دلیل ندارد ، نه اینکه انسان اینها را قبلا می‏دانسته است . این‏
، نظریه دیگر است که معمولا حکمای اسلامی همین نظریه را دارند . ارسطو نیز
همین نظریه را با اختلاف در بعضی خصوصیات داشته است .
در میان فلاسفه جدید نیز این اختلاف نظر وجود دارد . البته شاید کسی آن‏
نظریه افلاطونی را در دوره جدید معتقد نباشد ولی در دوره جدید هم بعضی از
فیلسوفان ، برخی از معلومات را برای انسان فطری و قبلی می‏دانند و بعضی‏
دیگر را بعدی و تجربی . قهرمان این نظریه ، فیلسوف بسیار بزرگ معروف‏
دنیا در قرون جدید یعنی کانت است که او معتقد است به یک سلسله‏
معلومات قبلی و غیر حاصل از تجربه و حواس ، یعنی معلوماتی که به عقیده‏
او لازمه ساختمان ذهن است .
در میان فیلسوفان آلمان این فکر وجود داشته است ، ولی اغلب فیلسوفان‏
انگلیسی که بیشتر حسی بوده‏اند ( مثل جان لاک و هیوم ) نظرشان عکس این‏
است ، می‏گویند هیچ معلومی در لوح ضمیر انسان نیست و همه چیز را انسان از بیرون دریافت می‏کند و همه چیز
آموختنی است .

نکته‏ای که عرض کردم - که ما در اصول فلسفه هم آن را ذکر کرده‏ایم -
بسیار بسیار دقیق است . فیلسوفان اسلامی قائل به این هستند که اصول اولیه‏
تفکر انسان آموختنی و استدلالی نیست و بی نیاز از استدلال است ولی در عین‏
حال این اصول را ذاتی نمی‏دانند آنچنان که افلاطون و یا کانت ذاتی می‏دانند
. حکمای اسلامی می‏گویند در ابتدا که انسان متولد می‏شود حتی همان اصول تفکر
را هم ندارد ولی اصول اولیه تفکر که بعد پیدا می‏شود از راه تجربه پیدا
نمی‏شود ، از راه استدلال هم پیدا نمی‏شود ، از راه معلم هم پیدا نمی‏شود ،
بلکه همینقدر که انسان دو طرف قضایا ( موضوع و محمول ) را تصور کند
ساختمان ذهن اینطور است که بلافاصله به طور جزم حکم به رابطه میان موضوع‏
و محمول می‏کند . مثلا اگر بگوییم " کل از جزء بزرگتر است " افلاطون‏
می‏گوید این را مانند همه مسائل دیگر از ازل روحها می‏دانسته‏اند ، کانت‏
می‏گوید در اینکه می‏گوییم " کل از جزء بزرگتر است " یک سلسله عناصر
ذهنی فطری هست که در ساختمان آن دخالت دارد ، یک مقدارش از بیرون‏
گرفته شده و یک مقدارش از خود ذهن است . حکمای اسلامی می‏گویند نوزاد
وقتی که به دنیا می‏آید هیچ چیز نمی‏داند ، حتی قضیه مذکور را هم نمی‏داند
چون تصوری از کل ندارد ، تصوری هم از جزء ندارد ، ولی همینقدر که تصوری‏
از کل و تصوری از جزء پیدا کرد و این دو را برابر هم گذاشت دیگر بدون‏
نیاز به دلیل و معلم و تجربه حکم می‏کند . که کل از جزء بزرگتر است .
پس دیدیم که در بخش دریافتها اختلاف نظرهایی تا این

حدود وجود دارد که آیا ما دریافتی که فطری باشد یا به معنای افلاطونی و یا
به معنای حکمای اسلامی داریم یا نداریم ؟ در این حدود محل بحث و سخن است‏
.

نظر قرآن

اما ببینیم نظر قرآن چیست . ما از یک طرف دیدیم که قرآن می‏فرماید :
« و الله اخرجکم من بطون امهاتکم لا تعلمون شیئا و جعل لکم السمع و الابصار
و الافئده لعلکم تشکرون ». وقتی نوزاد به دنیا می‏آید لوح ضمیرش از همه‏
چیز صاف و پاک است . ولی در عین حال قرآن بعضی از مسائل را به شکلی‏
طرح می‏کند که فهمیده می‏شود که آن مسائل بی نیاز از استدلال است . مثلا
خود مسأله توحید در قرآن چگونه مطرح شده و این آیات چگونه با یکدیگر جور
در می‏آید ؟ مسأله توحید در قرآن که بعد آیاتش را می‏خوانیم امری است‏
فطری . پس این " « لا تعلمون شیئا »" و این مطلب که شما خدا را به‏
نوعی در باطن و در ضمیر می‏شناسید چگونه با هم جمع می‏شوند ؟ نه ، اینها با
یکدیگر قابل جمع‏اند .
باز از خصوصیات قرآن است که دم از " تذکر " می‏زند . خیلی عجیب‏
است ! در عین اینکه آن نظریه افلاطونی به آن شدت در قرآن رد شده است‏
می‏بینیم قرآن به پیغمبر می‏فرماید : فذکر یادآوری کن « انما انت مذکر 0
لست علیهم بمصیطر »( غاشیه / 21 و . 22
) ( آیات ذکر ، که یکی و دو تا هم نیست ) .
حتی خود قرآن " ذکر " نام گرفته است . همچنین
به خود رسول اکرم کلمه " ذکر " اطلاق شده است : « قد انزل الله الیکم‏
ذکرا ، رسولا ». . . (طلاق / . 10 ) . پس این آیات نشان می‏دهد که در عین حال‏
قرآن قائل به مسائلی است که برای آن مسائل ، تذکر و یاد آوری کافی است‏
و استدلال نمی‏خواهد . مثلا در آیه " « هل یستوی الذین یعلمون و الذین لا
یعلمون »" ( زمر / . 9
) استفهام تقریری می‏کند ( این را در متد تعلیم و تربیت " روش سقراطی " می‏گویند . می‏گویند
سقراط در تعلیمات خودش از همین روش استفاده می‏کرده است ، وقتی‏
می‏خواست مطلبی را به طرف ثابت کند از بدیهی‏ترین مسائل شروع می‏کرد و به‏
صورت سؤال می‏گفت : آیا این مطلب اینطور است یا آنطور ؟ چون مسأله‏
روشن بود او همان طرفی را که سقراط می‏خواست انتخاب می‏کرد . همین که آن‏
را به صفحه روشن ذهن طرف می‏آورد یک سؤال بالاتری مطرح می‏کرد . باز او
همان طرفی را که سقراط می‏خواست انتخاب می‏کرد . این را هم که در صفحه‏
روشن ذهنش می‏آورد یک سؤال دیگر طرح می‏کرد و باز جواب می‏گرفت . این‏
کار را ادامه می‏داد تا اینکه یکدفعه طرف مقابل متوجه می‏شد که خودش به‏
مدعای سقراط اعتراف کرده بدون اینکه سقراط یک کلمه حرف زده باشد ،
یعنی از درون مخاطب جوابها را بیرون می‏کشید . چون استاد فن بود و یک‏
روانشناس بسیار دقیق بود و روان و سیر ذهن و سیر فکر را خیلی خوب‏
می‏شناخت از یک مقدماتی شروع می‏کرد که بدون اینکه یک کلمه حرف زده‏
باشد ، ذهن مخاطب ، خودش قدم به قدم پیش می‏آمد .
مادر سقراط ماما بوده است . خودش می‏گفته است من مانند مادرم ماماگری‏
می‏کنم . ماما بچه را به دنیا نمی‏آورد ، طبیعت مادر است که بچه را به‏
دنیا می‏آورد . کار ماما فقط این است که مادر را راهنمایی می‏کند : اینطور
بنشین ، اینطور حرکت کن . او را کمک می‏دهد تا نوزاد از او متولد شود .
کار او این نیست که با دست خودش بچه را بگیرد و بیرون بکشد ، آن ، کار
ناقصی است ، او باید صبر کند که به صورت خودکار بچه متولد شود . سقراط
می‏گفت که کار من همان ماماگری است ، یعنی کاری می‏کنم که ذهن ، فکر را
تولید می‏کند همانطور که مادر بچه را می‏زاید ، من فقط ذهنها را کمک می‏کنم‏
که فکرهای جدید را بزایند .
) .

قرآن در این روش خود - که یک روش خاصی در قرآن است - مسائل را به صورت سؤال طرح می‏کند .
وقتی می‏خواهد دعوت به ایمان و عمل صالح کند می‏فرماید : « ام نجعل الذین‏
امنوا و عملوا الصالحات کالمفسدین فی الارض ام نجعل المتقین کالفجار
(ص / . 28
) . یعنی ما سؤال می‏کنیم شما خودتان جوابش را بدهید . در دنباله همین‏
نوع آیات است : « انما یتذکر اولوا الالباب » (زمر / . 9
) صاحبان عقلها
خودشان متذکر می‏شوند .
پس فطریاتی که قرآن قائل است از نوع فطریات افلاطونی نیست که بچه‏
قبل از اینکه متولد شود اینها را می‏دانسته و مجهز به اینها به دنیا می‏آید
، بلکه به معنای این است که استعداد اینها در هر کسی هست به طوری که‏
همینقدر که بچه به مرحله‏ای رسید که بتواند اینها را تصور کند تصدیق اینها
برایش فطری است . پس آیه " « و الله اخرجکم من بطون امهاتکم لا تعلمون‏
شیئا و جعل لکم السمع و الابصار و الافئده لعلکم تشکرون »" با این مسأله‏
که توحید ، فطری است و با این مسأله که قرآن بسیاری از مسائل را به‏
عنوان " تذکر " ذکر می‏کند منافات ندارد ، چون " فطری است " به معنی‏
این است که احتیاج به آموزش و استدلال ندارد ، نه به این معنا که قبل از
آمدن به این دنیا آنها را می‏دانسته تا در این صورت این دو آیه با یکدیگر
منافات داشته باشند . این در باب فطریات علمی .





منبع : کتاب فطرت
نویسنده : شهید مرتضی مطهری
صفحه 48