علاوه بر شکست پلورالیسم هیک در رهایی توجیه عقلانی اعتقاد دینی که با توجیه باور حسی بر اساس ادراک حسی مشابه است، از اختلاف باورها و تجربه‏های دینی، اشکالات دیگری علیه پلورالیسم هیک مطرح شده است.

• منتقدان عموما ناخشنودی خود را نسبت ‏به «توصیف و بیان‏ناپذیری واقعیت نهایی در نظریه هیک‏» اظهار داشته‏اند. اگر ما نمی‏توانیم چیزی درباره خداوند یا آن امر نهایی بگوییم، لازم است که اعتقاد دینی ما شباهت ‏بیشتری با کفر داشته باشد و از الحاد غیر قابل تمییز باشد.

• مشکل دیگر پلورالیسم دینی هیک این است که ادیان چیزی بیش از عقایدند. ادیان صرفا مجموعه‏ای از اعتقادات نیستند، بلکه ابعاد عملی مهمی نیز دارند و این فقط به دلیل ابعاد اخلاقی آنها نیست، بلکه به دلیل ابعاد عبادی و زیبایی‏شناختی آنها نیز می‏باشد. حتی اگر تعارض‏های عقاید در ادیان با شیوه هیک مرتفع گردد، تعارض‏های عملی آنها باقی می‏ماند. البته تکلیف‏های عملی یک دین دارای بنیان حقیقی مستحکم نظیر یهود با اصول عقاید آن آمیخته است.

• قوانین یهود قدرت خود را از منبع آن قوانین، خداوند متعال، کسب می‏کنند. آن قوانین از سوی خداوند توسط انبیا به بشر رسیده است. این نظریه که می‏گوید : مشخصات و اوصاف خداوند، که از راه انبیای الهی به یهود رسیده، تولیدی صرفا انسانی است و در حقیقت، آن موجود متعالی را توصیف نمی‏کند» قدرت اجرای قوانین یهودی را تضعیف می‏نماید.

• فرق است ‏بین اینکه گفته شود: تفاوت ختنه شدن و ختنه نشدن تفاوتی صرفا فرهنگی است‏ و اینکه گفته شود: مراسم و آیین‏های عبادی می‏توانند مؤمن را از جهان دنیوی به مواجهه با خداوند بالا ببرد; زیرا آن مراسم و آیین‏ها مخصوص بوده و از سوی خداوند یا نمایندگان او مقرر شده است. جایگزینی این نظریه، که باورها و اعمال مخصوص محصولاتی صرفا فرهنگی هستند که هرکس می‏تواند با آن به واقعیت وصف‏ناپذیر نزدیک شود، به جای آن باورهای خاص در مورد خداوند، از ارزش و ضرورت احکام و اوامر دینی می‏کاهد.

• پلورالیسم هیک مدافع ترکیب اجباری اعتقادات است. او نمی‏پذیرد که در باور دینی، اختلافات نهایی و مطلق وجود داشته باشد. هرقدر که هندو و بودایی ذات شخصی آن واقعیت نهایی را انکار می‏کنند و هرقدر که مسیحیان بر آن اصرار دارند، با وجود این، هیک مدعی است که در اینجا تعارضی حقیقی وجود ندارد; هر کدام از آنها ویژگی‏هایی را از طریق خود به سوی آن حقیقت ‏بیان می‏کنند. ولی این نگرش از داوری در مورد اختلافات و تعارض‏های هواداران و پیروان ادیان جهان ناتوان و محکوم به شکست است، در حالی که از پلورالیسم دینی به عنوان الهیات تساهل تبلیغ می‏شود. ولی این تبلیغات آنهاست. آنان اختلافات واقعی دینی و اعتقادی دیگران را تحمل نمی‏کنند.

منبع

• فصلنامه معرفت ، شماره 22، دکترمحمدلگنهاوزن، ترجمه حجة‏الاسلام محمد حسین‏زاده