مشخصات
اختصاصات دستگاه رویشی
گیاهان
تیره مرکبات (Rutaceae) بندرت
علفی و غالبا به صورت درخت و یا درختچه‌هایی تیغ‌دار نظیر
لیمو هستند. برگهای این گیاهان شکلهای متفاوت دارند. مثلا در
طایفه دیوسمه کوچک و باریک ، غالبا فاقد گوشوارک ، پایا ، چرمی و ضخمیم‌اند و در ژابو راندی بطور متناوب و یا متقابل روی ساقه قرار می‌گیرند. پهنک برگها غالبا به شکلهای گوناگون ، گاهی مانند برگهای گیاهان طایفه دیوسمه باریک و در جهت سطح پشتی لوله می‌شوند و یا همچون برگهای برونیای استرالیایی عمودی و آویخته‌اند.
پهنک برگ سداب دارای بریدگیهای عمیق است و هر قسمت آن به نوبه خود چند بار دیگر تقسیم می‌شود. برگهایی به شکلهای مرکب شانه‌ای را اختصاصا در جنسهای
پیلوکارپوس و
دیکتامنوس می‌توان دید. وجود برگهای مفصل‌دار در
جنس لیمو نشانه‌ای از تحلیل رفتن نهایی برگ از تیپ مرکب است. بدیهی است باله و مفصل در دمبرگ این گیاهان با
رگبرگ میانی یا اصلی ارتباط دارد و برگچه پایینی آن یکی از برگهای مرکب شانه‌ای است که باقی مانده است. در تمام جنسهای این تیره ، سطح برگها همیشه دارای کیسه‌های ترشح کننده اسانس از نوع
اسکیزولیزوژن است.
اختصاصات دستگاه زایشی
گلها معمولا منفردند ، یا به صورت گل آذینهای گرزن ، چتر ، خوشه و یا دیهیم مجتمع می‌شوند و با آنکه ساختار گل در این تیره (بویژه در جنس سداب که ساختار گل آن نمونه کاملی به شمار می‌رود) همانند
راسته شمعدانی است ، ولی چنین ساختاری در تمام گیاهان این تیره ثابت نیست. در برخی از جنسهای تیره مرکبات ، گل در معرض دگرگونیهای مختلف قهقرایی قرار می‌گیرد و گاهی کاملا تغییر می‌کند.
در این مورد ، بهتر نمونه‌های قابل ذکر عبارت‌اند از گلهای بدون گلبرگ در
جنس آمپلوروم که در استرالیا می‌روید و گلهای تک جنس و دو پایه در
گزانتوگزیلوم و نیز گلهای دارای پوشش نامنظم در
دیکتامنوس و بالاخره گلهای پیوسته گلبرگ و نامنظم در
طایفه کوسپاریه. دیسک روی نهنج همیشه در بین پرچمها قرار می‌گیرد و غالبا رشد یافته و دارای شکلهای مختلف است.
مثلا در سداب و برونیا شکل بالشتک یا تقریبا گرز مانند است و تخمدان روی آن قرار می‌گیرد. در جنسهای پیلوکاروپوس و کالپیه‌آ و سیتروس ، دیسک به شکل حلقه یا پیاله‌ای با لبه‌های منظم و یا موج‌دار درمی‌آید. در برخی موارد ، مثلا در جنسهای دیکتامنوس و پته‌لئا ، دیسک کاملا برجسته و ستونک مانند است و در حقیقت به صورت نوعی
ژینوفور درمی‌آید که مادگی در راس آن قرار دارد.
شرح برخی از جنسها
جنس پیلوکارپوس
درختانی هستند دارای برگهای مرکب تک شانه‌ای و برگچه‌هایی با انتهای هلالی که در نواحی گرم آمریکای مرکزی و آمریکای جنوبی می‌رویند. گلها ، که در همه آنها به صورت سنبله‌های دراز مجتمع‌اند ، پنج پر و دارای نافه‌ای هستند که به پنج پرچم کاهش یافته‌اند. هر برچه آنها فقط واجد 2 تخمک است و به مریکارپی با دانه‌های بدون آلبومن تبدیل می‌شوند.
جنس گالیپه‌آ
معروف‌ترین گونه آن ، به نام
گالپیه‌آ کوسپیاریا ، به صورت درختانی با برگهای سه برگچه‌ای سه برگچه‌ای است و خاستگاه آن ونزوئلا و کناره آتلانتیک است.
جنس باروسما
بوته‌ها و درختچه‌هایی هستند با ساقه‌های درهم پیچیده که در آفریقای جنوبی می‌رویند. ساقه‌های تابیده و پیچ خورده این گیاهان که رشدشان کند است ، حامل برگهایی کوچک و چرمی هستند که به عنوان مدر مصرف دارویی دارند.
جنس گزانتوگزیلوم
درختچه‌هایی هستند با گلهای کوچک ، دوپایه و فاقد جام که در ایالات متحده آمریکا پراکنده‌اند.
کاربرد و اهمیت اقتصادی
گیاهان تیره سداب دارای فرآوره‌هایی با مصارف متعدند. برخی از آنها مصرف دارویی و بعضی دیگر مصرف تغذیه‌ای دارند و عده‌ای نیز برای تهیه اسانس و عطر بکار می‌روند. مثلا پیلوکارپوس‌ها مدر و همچنین دارای آلکالوئیدی به نام
اسانس پیلوکارپین هستند. پوست گالیپه‌آ کوسپاریا حاوی اسانس‌ها و آلکالوئیدهای مقوی معده ، تب‌بر و نیروبخشی نظیر
کوسپارین ،
گالیپین و چند آلکالوئید دیگر است که مستیقما نیز مصرف می‌شود.
از عصاره سداب ، که بویی ناپسند دارد ، اسانسی به نام
اسانس رو بدست می‌آورند که از دیر باز خواص درمانی آن شناخته شده و برای التیام زخمهای ناشی از حشرات و همچنین به عنوان مقوی ، ضد تشنج و بالاخره ضد خونریزی مورد استفاده بوده است. میوه مرکبات گوناگون ، مانند
پرتقال ،
نارنج ،
لیموترش ،
لیموشیرین ،
بادرنگ علاوه بر آنکه خوراکی هستند، از آنها به طرق مختلف اسانسهای گوناگون خوراکی و نیروبخش و مقوی به نامهای مختلف استفاده می‌شود.
مانند
اسانس سدار (اسانس بادرنگ) اسانس پرتقال یا اسانس نارنج ، اسانس لیمو و بالاخره اسانس سیترون دوبرگاموت و اسانس نرولی می‌گیرند. یکی از فرآورده‌های بسیار متداول آنها آب لیمو است که در گذشته درمان کننده بیماری اسکوربوت بوده است و امروزه به مقدار زیاد در تغذیه روزانه به صورت چاشنی و شربت مصرف می‌شود و سرشار از
ویتامین C است و ترشی اصلی آن‌را
اسید سیتریک تشکیل می‌دهد.
مباحث مرتبط با عنوان
