• ارشاد و هدایتگری
• فقر معنوی
• غذای فکری
• کتب ضلال

ارشاد و هدایتگری

در سال دهم هجری که کمتر از یک سال از عمر رسول اکرم باقی مانده بود علی علیه السلام به امر رسول اکرم با عده‏ای به سوی یمن رهسپار شد .

این‏ مسافرت به خاطر این بود که انبوهی عظیم از مردم یمن اسلام آورده بودند و به یگانگی خدای یگانه و رسالت حضرت ختمی مرتبت ایمان پیدا کرده بودند و احتیاج داشتند که کسی بیاید احکام و تعالی مقدس دین اسلام را کاملا به‏ آنها تعلیم دهد و بعلاوه هنوز بقایای از بت و بت پرستی وجود داشت که‏ لازم بود محو شود و از بین برود .

هنگامی که رسول خدا علی را روانه می‏کرد این جمله را به وی فرمود :

" اگر خداوند یک نفر را به دست تو و وسیله تو هدایت کند و او را از گمراهی نجات بخشد برای تو بهتر است از اینکه تمام شرق و مغرب را داشته‏ باشی "

و به روایتی فرمود : " بهتر است از اینکه ثروت تمام دنیا را داشته باشی و همه را در راه خدا انفاق کنی " .

در سوره مبارکه بقره می‏فرماید :

" این کتاب هدایت است برای مردمان‏ با تقوا که به جهان غیب ایمان دارند و نماز را به پا می‏دارند و از آنچه ما به آنها روزی کرده‏ایم به دیگران بهره می‏دهند " .

در حدیث‏ است که مقصود از جمله آخری این است که از علم خود به دیگران بهره‏ می‏دهند و آنها را ارشاد و هدایت می‏کنند .

در حدیث دیگر است که هیچ تحفه و هدیه‏ای گرانبهاتر و با ارزش تر از این نیست که کسی فکری و حکمتی و دستور العمل صحیحی برای زندگی به دیگری‏ هدیه کند .

نظایر این تعبیرها و بیانها در آثار دینی ما زیاد است . از همه اینها ما باید بفهمیم که از نظر اسلام راهنمایی فکر و عقیده مردم در چه درجه از اهمیت است . فقر روحی و فکری بالاتر از فقر مالی و اقتصادی است .



مقصود این نیست که فقر مالی و احتیاج مادی امر ممدوحی است و نباید آن‏ را چاره کرد ، بلکه مقصود این است که انسان نباید فقر را منحصر به فقر مالی بداند و توجهی به فقرهای فکری و روحی و اخلاقی نداشته باشد .

چیزی که‏ منشأ می‏شود انسان همه توجه خویش را معطوف به رفع فقر مالی بکند این‏ است که انسان خودش فقر مادی را بیش از دیگران احساس می‏کند و رنج فقر مادی را بیش از کسان دیگر حس می‏کند ، بر خلاف فقرهای روحی و معنوی که‏ خود شخص آن فقر و عوارض و آثار آن فقر را احساس نمی‏کند ، دیگران و مخصوصا آنهایی که از این ثروت معنوی بهره کافی دارند بهتر احساس می‏کنند .

از این جهت است که می‏بینیم پیغمبران و پیشروان قافله بشریت بیشتر توجه خود را به رفع نواقص روحی و معنوی‏ معطوف کرده اند ، چون می‏دانند که نواقص مادی را خود مردم خوب درک‏ می‏کنند و در این ناحیه چندان احتیاجی به تنبه و تذکر و بیداری نیست .

خداوند متعال در قرآن کریم آنجا که می‏خواهد نعمتهای خود را نسبت به‏ بنده صالح خود حضرت محمد بن عبدالله صلی الله علیه و آله بر شمارد همه‏ قسمتها چه مادی و چه معنوی را ذکر می‏کند ، هم رفع فقرهای مادی را ذکر می‏کند و هم رفع فقرهای معنوی را ، می‏فرماید :

" مگر نه این است که تو یتیم و بی پناه بودی و خداوند تو را در پناه خود گرفت ؟ مگر نه این است‏ که تو گمراه بودی و خداوند تو را با نور خویش هدایت کرد ؟ مگر نه این‏ است که تو فقیر بودی و خداوند تو را با مال و خواسته فراوان بی نیاز کرد ؟ پس یتیمان و بی پناهان را زیر دست قرار نده و آنها را پناه بده ، و هم سائلان و فقیران را از خود مران و نعمتهای پروردگار را بازگو کن " .

علی علیه السلام می‏فرماید :

یکی از بلاها و بدبختیها فقر مالی است و از فقر بالاتر و سخت تر بیماری تن است که آدمی علیل و مریض بوده باشد ، و از بیماری تن سخت تر و بدتر بیماری روح و روان است که آدمی گرفتار امراض روحی بوده باشد ، مبتلا به عجب و خود پسندی یا حسادت یا عناد و لجاج یا بخل و خست و نظر تنگی یا ترس و جبانی و امثال اینها بوده باشد .

هر کسی که به دیگری کمکی بنماید یک نوع حقی به عهده او پیدا می‏کند ، مقدار و اندازه آن حق تابع مقدار و میزان ارزش کمکی است که کرده است . بالاترین حقی که کسی بر کس دیگر پیدا می‏کند ، حق تعلیم و ارشاد و هدایت است .

علی علیه السلام فرمود :

" اگر کسی یک حرف ، مرا بیاموزد مرا بنده خویش ساخته است " .

دانشمند بزرگ اسلامی سید رضی که جمع کننده نهج البلاغه است به مناعت و عزت نفس‏ معروف است ، در همه عمر از کسی چیزی قبول نکرد و حتی روزی که پدرش‏ چیزی به او هدیه کرد نپذیرفت ، تا آنکه اتفاق افتاد که یکی از استادان و معلمان وی کتابی یا چیز دیگری به او اهدا کرد ، ابتدا خواست نپذیرد و چنین عذر آورد که در همه عمر از احدی چیزی نپذیرفته‏ام.
استاد گفت : مگر نمی‏دانی که در اسلام حق استاد و معلم از حق پدر بالاتر است ؟ در مقابل این‏ منطق ، سید رضی نتوانست مقاومت کند و ناچار پذیرفت .



تعلیم دادن و یاد دادن به شاگردان بالاترین عبادتهاست . حق استاد و معلم‏ و راهنما از هر حقی بزرگ تر و بالاتر است .

فقر معنوی

از سخنان حضرت امام حسن مجتبی علیه السلام است که می‏فرماید :

" عجب‏ است از کسانی که درباره مأکولات و خوردنیهای خود فکر می‏کنند اما درباره‏ معقولات و یاد گرفتنیهای خود هیچ گونه زحمت اندیشه‏ای به خود راه نمی‏دهند " .

انسان از فقر و کمبودی طبعا گریزان است ، اگر احساس نقص و فقر در یک گوشه زندگی خود می‏کند تا حد امکان تلاش می‏کند که آن نقص را تکمیل و آن فقر را بر طرف سازد ، چیزی که هست نقصها و فقرهای مادی خیلی واضح و محسوس است بر خلاف فقرها و نقصهای معنوی .

مثلا فقر مالی را همه کس حس‏ می‏کند و لهذا طبعا تلاش می‏کند که با این نوع فقر مبارزه کند و گاه این‏ تلاش به حد افراد می‏رسد و به صورت حرص و طمع در می‏آید و منشأ خرابیها و ظلمها و حق کشیهایی در اجتماع می‏گردد .

و همچنین فقر شأن و حیثیت ، هر کسی زود می‏فهمد که چقدر در جامعه آبرو و حیثیت دارد و چقدر از این لحاظ کسری دارد و لهذا دائما در فکر جبران این کسریها بر می‏آید .

و همچنین است فقر و نقصهای عضوی و اندامی . ولی فقرهای معنوی از قبیل فقر در تربیت و ادب کمتر برای خود شخص قابل ادراک است . کسی که‏ فاقد ادب معاشرت و اخلاق انسانی و تربیت صحیح اجتماعی است خودش کسری‏ خودش را از این لحاظ نمی فهمد خصوصا اگر اخلاق زشت وی در روحش رسوخ‏ یافته باشد و به اصطلاح ملکه شده باشد ، و بالاخص اگر آن طرز اخلاق در اجتماع هم معمول و شایع باشد ، دیگر در این صورت آن خلق زشت در نظر او مستحسن و قابل دفاع است و همیشه از طرز رفتار خودش و هم مسلکانش‏ حمایت هم می‏کند .

و از همین قبیل است فقر علمی و فکری آدم جاهل و کم‏ خرد ، چیزی را که هرگز احساس نمی‏کند همان جهالت و کم خردی است .

پس علت این که بشر درباره مأکولات و خوردنیهای خود می‏اندیشد و تلاش‏ می‏کند اما درباره معقولات و تحصیل اندیشه صحیح تلاش و کوشش نمی‏کند همان‏ منتهای جهالت و کم خردی اوست .

اساسا اولین درجه دانش و علم توجه به‏ فقر علمی و احتیاج علمی است یعنی این که انسان خودش متوجه گردد که کسری‏ و کمبود علم دارد ، به هر اندازه که پایه علم و معرفتش بیشتر بالا رود ، بیشتر جهالت و نادانی خود را احساس می‏کند ، بلکه وقتی که حکیمی آزموده‏ و فیلسوفی پخته و کامل گشت می‏گوید :

" تا بدانجا رسید دانش من که بدانم همی که نادانم "

یا می‏گوید :

هفتادو دو سال فکر کردم شب و روز
معلومم شد که هیچ معلوم نشد

غرض این است که اگر بگویند لازم ترین و مفیدترین داناییها و توجه ها برای بشر چیست ؟
باید گفت توجه به فقر علمی و توجه به نادانی ، این‏ توجه است که عطش شدید فرو ننشستنی در بشر برای طلب علم و تکمیل عقل و معرفت ایجاد می‏کند . همان حرصی که جوینده مال و ثروت به صورت یک عطش‏ شدید خاموش نشدنی پیدا می‏کند عینا در طالب علم و جوینده معرفت پیدا می‏شود .

داستانها از مردمان حریص در تواریخ و قصص آمده که حیرت انگیز است و آدمی در شگفت می‏شود که چگونه یک بشر تا این اندازه قلاده حرص و طمع را به گردن خود می‏اندازد . نظیر همین داستانها از یک عده طالبان علم‏ و معرفت در تاریخ به یادگار مانده است .

نوشته‏اند که حکیم و ریاضی دان‏ معروف ابوریحان بیرونی در بستر مرگ افتاده بود و ساعات آخر عمر خود را طی می‏کرد ، در همان حال فقیهی به عیادت وی آمد ، ابوریحان با همه سنگینی‏ و سختی مرض هوشش کاملا بجا بود و مشاعرش به خوبی کار می‏کرد ، در همان‏ حال فرصت را غنیمت شمرد و یک مساله فقهی را طرح کرد ، مرد فقیه در شگفت ماند و به وی گفت : این چه وقت مسأله پرسیدن و مذاکره علمی است‏ ؟ !

ابوریحان جواب داد :

" فکر می‏کنم اگر این مساله را بدانم و بمیرم‏ بهتر است از اینکه این مساله را ندانم و بمیرم " .

علم و فکر غذای روح است . آدمی باید به همان اندازه که درباره معاش‏ خود فکر می‏کند درباره غذای روح خود نیز بیندیشد ، و همان مقدار مراقبتی‏ که در غذاهای جسمی لازم و ضروری است ، در غذاهای روحی نیز لازم و ضروری‏ است .

علی علیه السلام می‏فرماید :

" چرا مردم اگر در شب تاریک آنها را بر سر سفره‏ای بنشانند ، تا چراغ را روشن نکنند دست به غذا دراز نمی‏کنند و اما اگر بر سر سفره فکری‏ بنشینند هیچ در اندیشه نمی‏شوند که چراغ عقل را روشن کنند تا با چشم‏ بصیرت ببینند این غذای روحی که وارد روحشان می‏شود چه نوع غذایی است " .

غذای فکری

همان طوری که غذاهای جسمانی بعضی مقوی و بعضی ضعف آور است ، بعضی‏ نشاط انگیز و بعضی مقوی و بعضی ضعف‏آور است ، بعضی نشاط انگیز و بعضی‏ سستی آور و بی حال کننده است ، بعضی موجب سلامت و بعضی مسموم کننده‏ است ، غذاهای فکری نیز همین طور است ، تعلیماتی که آدمی فرا می‏گیرد و کتابهایی که مطالعه می‏کند و مقالاتی که می‏خواند و سخنرانی‏هایی که گوش‏ می‏کند از لحاظ اثر همه یکسان نیستند ، بعضی ها راستی فکر و اراده را قوت‏ می‏بخشد و بعضی یأس و نومیدی می‏بخشد .

بعضی از تعلیمات است که آدمی را به حیات و زندگی و نظام آفرینش خوشبین می‏کند . تعلیمات دینی اگر به‏ صورت درستی آموخته شود ارزش حیات و زندگی و هدف آن را بالا می‏برد و نظام آفرینش را محبوب و دوست داشتنی می‏کند ، آدمی را به سرنوشت‏ دیگران علاقه‏مند می‏سازد ، و اما بعضی تعلیمات دیگر است که حیات و زندگی‏ را در نظر انسان بیهوده و بی هدف و خلقت را عبث معرفی می‏کند.

روحیه‏ آدمی را نسبت به همه چیز و همه کس حتی نسبت به خودش بدبین می‏نماید . تعلیمات بسیاری از افرادی که خودشان روحیه ضد دینی دارند همین اثر را دارد .

در حوادث روز که به وسیله روزنامه‏ها ثبت می‏شود مکرر می‏خوانیم که‏ فلان جوان خودکشی کرد و نامه‏ای از او به دست آمد که نوشته است احدی‏ مسؤول قتل من نیست ، من خودم شخصا دست به این اقدام زدم ، علت اصلی‏ مطلب این است که اززندگی خسته شدم . بعد که تحقیق کرده‏اند دیده شده که کتابهایی که مورد مطالعه این موجود بدبخت بوده‏ کتابهایی بوده که به وسیله یک بدبخت تر از خود او مبنی بر بدبینی و بدگویی از حیات و خلقت نگارش یافته است .

اگر احصا بشود معلوم می‏شود که این گونه کتابها چقدر اشخاصی را به زندگی بی علاقه کرده و چه روحیه‏های‏ سالم و معصومی را مشوق کرده و چه خانواده‏هایی را متلاشی کرده و چه عزمهای‏ راسخی را از بین برده است .

اگر کسی مثلا بستنی مسمومی بخورد به فاصله چند ساعت اثرش ظاهر می‏شود و فورا به بیمارستان منتقل می‏گردد و آن بستنی فروش هم تحت تعقیب قرار کرده و کمتر کسی هم متوجه شده که این متاع تقلبی است .

کتب ضلال

لابد شنیده‏اید که در اسلام دستور و قانونی هست مبنی بر اینکه نشر و خرید و فروش و حتی قرائت کتب ضلال حرام است مگر برای افراد معدودی که تحت‏ تأثیر آن کتابها قرار نمی‏گیرد و با خواندن و قرائت آنها گمراه نمی‏شوند .

این دستور شاید در نظر بعضی‏ها عجیب و غیر قابل قبول جلوه کند و منافی با اصول آزادی تلقی شود ، ولی اگر درست توجه کنیم می‏بینیم از نظر کلی ، این‏ قانون نه تنها بی اشکال است بلکه خیلی هم لازم و ضروری است .

کتب ضلال‏ یعنی نشریات منحرف کننده ، خواهید گفت که مقیاس انحراف و ضلالت‏ چیست ؟

جواب این است که خوبی و بدی هر چیزی را از روی آثارش باید شناخت ، باید دید آن کتاب چه اثری در روح خواننده‏ای که مطالب آن را می‏پذیرد می‏گذارد ؟

همان طوری که اگر از ما درباره غذای خوب و غذای فاسد و مسموم بپرسند عینا همین جواب را خواهیم داد . کتابی که نتیجه‏اش‏ بدبینی و دلسردی ، یا تحریک شهوات و بی اعتنایی به مقررات عفت و اخلاق‏ ، یا بی ایمانی و بی بند و باری است البته کتاب ضلال است .

همان طوری‏ که کتاب ضلال هست ، نطق و خطابه ضلال هم هست ، فیلم ضلال هم هست ، در همه این موارد باید به اثر و نتیجه ای که عاید روحیه بشر می‏شود توجه کنیم‏ و با آن مقیاس بسنجیم ، مجموعا این نتیجه به دست می‏آید که هر فرد از آن‏ نظر که مدیر وجود خویش و مسؤول سعادت خویشتن است موظف است که در مورد افکاری که می‏خواهد به مغز خود وارد کند مراقبت کند و مسؤولین اجتماع نیز از آن نظر که مدیر و مسؤول جامعه‏اند وظیفه دارند که مراقب اغذیه روحی اجتماع بوده‏ باشند .

گذشته از همه اینها ما از آن نظر که مسلمانیم و هر مسلمانی مسؤول‏ سعادت برادران دینی خود هم هست همه باید مراقب یکدیگر از لحاظ افکار و اندیشه‏هایی که به مغز خود وارد می‏کنیم بوده باشیم .

منبع : حکمتها و اندرزها
نویسنده : شهید استاد مرتضی مطهری
صفحه : 235