دید کلی
پوسته جامد زمین همواره دستخوش تغییر می‌باشد. اگر نیروهایی که باعث تغییر
پوسته زمین می‌شوند، منشا خارجی داشته باشند و از خارج بر زمین اثر بگذارند. نیروهای خارجی نامیده می‌شوند. از این جمله می‌توان
نور و
حرارت خورشید ،
آب باران ،
آبهای جاری ،
آبهای زیرزمینی ،
آب دریاها و اقیانوس‌ها ،
باد و
یخچال‌ها را نام برد.
تمامی عوامل ذکر شده بر روی سنگها اثر کرده و موجب تخریب آنها می‌شوند. نیروهای خارجی همیشه باعث هموار شدن سطح زمین می‌شوند. چون مواد را از بلند‌ها حمل کرده و به پستی‌ها می‌آورند و در نتیجه ارتفاعات را تخریب و گودی‌ها را پر می‌کنند. و این عمل باعث مسطح شدن سطح زمین می‌شود.
|
|
- آب و هوای مرطوب (Humide) :
در این نوع آب و هوا مقدار ریزش باران بیشتر از تبخیر آن می‌باشد. مقداری از این آب در زیر زمین نفوذ کرده و بقیه در رودخانه‌ها جاری می‌شود. گیاهان در این نواحی رشد خوبی دارند و معمولا دارای ریزش باران بیش از 1000 میلیمتر در سال می‌باشند.
- آب و هوای خشک (Aride) :
در این مناطق ریزش باران کمتر از تبخیر است و مقدار ریزش باران بسیار کم و حد اکثر به 250 میلیمتر در سال می‌رسد. صحراها و کویرهای آفریقا و آسیا عمدتا دارای چنین آب و هوایی هستند. پوشش گیاهی کم و محدود به خارها می‌شود به همین علت باد در این مناطق بیشتر فعال است.
- آب و هوای سرد (Nivale) :
در این نوع آب و هوا بارش به‌صورت برف است و عمدتا یخچال‌ها در این مناطق گسترش می‌یابند.
- اثرات آب و هوا بر سنگها :
نوع آب و هوا در تشکیل شکل خارجی زمین بسیار مهم می‌باشد. زیرا آب و هوا چگونگی فرسایش سنگ و همچنین سرنوشت مواد تخریب شده را تعیین می‌کند. در نواحی با آب و هوای مرطوب گیاهان بر روی سنگ‌های فرسایش یافته رشد می‌کنند. همچنین مواد تخریبی در آب حاصل شده و یا توسط آنها حمل می‌شوند. در آب و هوای خشک سنگها مدت‌های طولانی در محل تشکیل خود باقی مانده و طبقات ضخیمی را تشکیل می‌دهند.
نیروی جاذبه یا عامل اصلی هموار کننده زمین را می‌توان یک نیروی ذاتی زمین دانست که حرکت آب ، حرکت و لغزش سنگها و خاک‌ها به سطوح پایین‌تر توسط این نیرو انجام می‌شود. نیروی جاذبه بیشتر در محل‌هایی که سنگها به مقدار زیاد روی هم انباشته می‌شوند اثر می کند ولی حتما باید
دامنه کوه دارای شیب می‌باشد. در دامنه‌هایی که شیب آنها تند باشد در اثر بارش زیاد امکان دارد که سنگ‌های بزرگ و کوچک به‌طرف پایین حرکت کنند و
تشکیل بهمن سنگی را بدهند. و یا اینکه سنگ‌های فرسایش یافته که در مدت زمان طولانی در دامنه کوه جمع گشته‌اند در اثر ازدیاد ، ناگهان به طرف پایین حرکت کنند که به این پدیده
ریزش کوه می‌گویند.
آبهای جاری در تغییر شکل خارجی زمین دارای اهمیت زیادی می‌باشند. بخشی از آبهای جاری حاصل از ریزش برف و باران به داخل زمین نفوذ کرده و قسمتی از آن تبخیر شده و بخش دیگر در سطح زمین جاری می‌شوند. اگرچه اثر آبهای جاری به مقدار باران سالیانه بستگی دارد ولی نحوه توزیع آن نیز از نظر نوع تخریب بسیار مهم و موثر است. عمل اصلی آبهای جاری در سطح زمین حمل و نقل
خاک و سنگها را انجام می‌دهند و جریان آب این مواد را سست نموده و به همراه خود حرکت می‌دهد و از طرف دیگر این مواد به بستر خود ضربه وارد آورده و باعث گود شدن مسیر خود می‌گردند.
- آب باران :
اگر ریزش باران در مناطقی صورت بگیرد که سنگ‌های آن قابل نفوذ نباشد، در نتیجه باران قسمت سطحی آن نواحی را شسته و با خود حمل می‌کند. این عمل در دانه‌هایی که فاقد گیاه باشند تاثیر بیشتری دارد.
- رودخانه‌ها :
اگر مقدار زیادی از آبهای حاصل از ریزش باران و یا ذوب برف‌ها در مسیر معینی جاری شوند رودخانه تشکیل می‌گردد. رودخانه‌ها باعث حمل و ساییدگی مواد می‌شوند که این عمل را اصطلاحا فرسایش (Erosion) می‌نامند. سرعت فرسایش رودخانه‌ها بستگی به مقدار آب و سرعت آب و جنس زمین دارد.
|
|
- آبهای زیرزمینی :
آبهایی که در زیر سطح زمین در داخل حفره‌ها و خلل و فرج خاک و سنگها قرار دارد. آبهای زیرزمینی نامیده می‌شوند. این آبها از نفوذ آبهای سطحی در درون زمین حاصل می‌شوند. آبهای زیرزمینی گاهی باعث انحلال سنگ‌های زیرزمین شده و باعث تشکیل حفره‌ها می‌شوند و اگر میزان این انحلال زیاد باشد غارها را بوجود می‌آورند.
- چشمه‌ها :
هرگاه آبهای زیرزمینی از راههای طبیعی به خارج راه پیدا کنند چشمه‌ها را تشکیل می‌دهند. غالب چشمه‌ها حاوی مواد معدنی محلول بوده و این مواد محلول در آب پس از رسیدن به محل خروج آب از زیر زمین به سطح زمین در کناره‌های آن رسوب می‌کند. چشمه‌های آهکی ، گوگردی و غیره در اطراف چشمه رسوبی از این مواد را برجا می‌گذارند.
آبهای ساکن
- باطلاق‌ها :
باطلاق‌ها محیط‌های کم‌عمق و مرطوب زمین می‌باشند که بوسیله گیاهانی که در حال فاسد و تجزیه شدن می‌باشند پر شده‌اند. در اثر از بین رفتن گیاهانی که شرایط باطلاقی برای فعالیت و زندگی آنها مناسب است و انباشته شدن و باقی ماندن این گیاهان تورب پدید می‌آید. از دیگر رسوبات باطلاقی می‌توان ماسه سنگ و سنگ‌های رسی را نیز نام برد.
- دریاچه‌ها :
به گودی‌های طبیعی سطح زمین که بوسیله آب پر شده و با دریا تماس نداشته باشد دریاچه اطلاق می‌گردد. در دریاچه‌ها رسوباتی که حاصل تخریب سایر عوامل بوده و توسط رودخانه‌ها حمل شده و به دریاچه رسیده‌اند، قابل مشاهده می‌باشد. این رسوبات اغلب به سه دسته تقسیم می‌شوند که عبارتند از : رسوبات آواری ، شیمیایی و بیولوژیکی.
دریاها و اقیانوس‌ها
- اقیانوس‌ها و دریاها از نظر زمین شناسی یکی از مهمترین عوامل بیرونی هستند که باعث تغییر شکل زمین می‌شوند. از یک طرف فعالیت اقیانوس‌ها و دریاها باعث تغییر شکل زمین می‌شوند و از طرف دیگر محل ته نشست و رسوبگذاری مواد تخریب‌شده و تشکیل اغلب سنگ‌های رسوبی می‌باشند. همچنین اقیانوس‌ها و دریاها منشا اصلی آب مورد استفاده گیاهان و جانوران بوده و ضمنا آب و هوا را نیز کنترل می‌کنند.
- رسوبات دریایی دارای دو منشا می‌باشند. اول موادی که از خشکی تامین می‌شوند و توسط رودخانه‌ها و یخچال‌ها ، باد و عوامل دیگر به داخل دریا حمل شده و در آنجا با مواد حاصل از عمل فرسایشی امواج مخلوط شده و رسوب می‌کنند. منشا دوم شامل رسوباتی است که در محل تشکیل شده‌اند.
یخچال‌ها
یکی دیگر از عوامل بیرونی که باعث تغییر شکل سطح زمین می‌شود
یخچال‌های طبیعی هستند. یخچال‌ها در واقع عبارتند از توده‌های بزرگی از یخ و برف که در مناطق با
آب و هوای سرد تشکیل می‌شوند. توده‌های یخچالی معمولا در اثر حرکت باعث فرسایش و کنده شدن بستر خود می‌شوند. یخچال‌ها معمولا رسوبات با اندازه‌های مختلفی را حمل می‌کنند و در آنها هیچ نوع جورشدگی دیده نمی‌شود.
باد عامل موثری در تغییر شکل سطح زمین می‌باشد. بخصوص در مناطق خشک و صحرایی که رسوبات را
پوشش گیاهی محافظت نمی‌کند و از این جهت ذرات رسوب‌های تخریبی و ناپیوسته و مستقیما در مقابل اثر باد قرار می‌گیرند. در این نوع مناطق تغییر سریع درجه حرارت باعث تشکیل
بادهای دائمی می‌شود. باد می‌تواند هر سه عمل
فرسایش ، حمل و
رسوبگذاری را انجام دهد. البته قدرت حمل و نقل و فرسایش بوسیله باد خیلی کمتر از آب می‌باشد.
مباحث مرتبط با عنوان
