ضحاک بن قیس بن خالد الضهری از فرماندهان بزرگ
بنی امیه و امیران معروف
معاویه بود. پس از
جنگ نهروان، معاویه گهگاه سپاهیانی را به مناطق تحت ولایت امیرالمومنین علی علیه السلام می‌فرستاد تا به کشتار و غارت بپردازند و از این طریق عراقیان را بترسانند. وی سپاهی چهارهزار نفره را به فرماندهی ضحاک بن قیس به سمت
عراق فرستاد و به او دستور داد به هر کجا رسید، غارت کند، یاران علی را بکشد و به سرعت از آن منطقه به منطقه دیگر برود.
ضحاک به عراق حمله کرد، به چپاول اموال مردم پرداخت، به کاروان حجاج یورش برد و عده‌ای از حجاج را کشت. امام علی در
کوفه بر منبر رفت و از مردم خواست از حریم خویش دفاع کنند؛ ولی مردم اعتنایی نکردند. سرانجام سپاهی به فرماندهی
حجر بن عدی در پی ضحاک رفت و جنگی در گرفت. ضحاک شبانه از صحنه نبرد گریخت و این تجاوز خاتمه یافت.
بعد از مرگ
زیاد، در سال 53 هجری، معاویه ضحاک را والی خود در کوفه کرد. ضحاک برای جانشینی
یزید بن معاویه تبلیغ زیادی می‌کرد و می‌گفت:«
حسن بن علی و امثال او را به خلاف چه کار؟!»
هنگام مرگ معاویه، چون یزید در
دمشق حاضر نبود، ضحاک بر جنازه معاویه نماز گزارد. پس از مرگ یزید و کناره‌گیری
معاویه دوم از خلافت، مردم مکه با
عبدالله بن زبیر که در مکه بود بیعت کردند. پس از آن، همه مردم عراق و
حجاز و
یمن، عبدالله بن زبیر را به خلافت پذیرفتند. در شام نیز ضحاک بن قیس که با عبدالله بود، از سوی او حاکم آن منطقه شد و
دمشق را در کنترل خود گرفت. اما
مروان بن حکم نیز در شام ادعای خلافت کرد و به جمع آوری سپاه پرداخت.
قبایلی چون غسان، سکون، تنوخ و طی نیز از امویان طرفداری کردند. به همین دلیل در سال 64 هجری، بین این دو گروه، یعنی طرفداران امویان و طرفداران عبدالله بن زبیر، درگیری سختی در منطقه «مرج راهط» رخ داد و سپاهیان ضحاک بن قیس شکست خوردند. خود وی نیز در همین جنگ کشته شد.
به این ترتیب مروان وارد دمشق شد و بار دیگر حاکمیت بنی امیه به شکلی جدید -که همان حاکمیت مروانیان بود- برقرار شد.
منابع:
ابغارات ج 2 ص 416-442 / انشاب الاشراف ج 5 ص 138-141 / عقدالفریه ج 5 ص 136
