فعالیتهای فرهنگی و هنری در شهرهایی تجلی می‌یابد که سازمانهای عالی فرهنگی و هنری را با گنجینه‌هایی از آثار ارزشمند هنری در خود جای داده باشند. در این شهرها وجود سازمانهای ملی فرهنگی و هنری ،
دانشگاه موزه ،
کتابخانه ، اجتماعات علمی ، هنری ، ادبی و مراکز تحقیقاتی و مدارس عالی ،
آزمایشگاهها و مؤسسات پژوهشی ، زمینه را برای فعالیتهای علمی و فرهنگی فراهم می‌کند.
شهرهای تاریخی ـ فرهنگی را با عناوین شهرهای مذهبی و
زیارتگاهی ، دانشگاهی و هنری میتوان تفکیک کرد.
نقش زیارتگاهی شهر تنها با انجام مراسم مذهبی ساکنان شهر قابل تبیین نیست، مگر آنکه شهر بتواند به طور مستمر و یا فصلی تعداد زیادی از پیروان مذهب را از جاهای دور به سوی خود جلب کند.
تکوین شهرهای زیارتگاهی در شرایط
جغرافیایی مساعد الزامی نیست، چه بسا شهرهای مذهبی را در محیطهای نامساعد جغرافیایی نیز میتوان دید (شهر
مکه). در
ایران ،
مشهد و
قم نمونه‌هایی از شهرهای مذهبی می‌باشند.
علاوه بر اینها میتوان از شهرهایی چون
شیراز و
اصفهان به عنوان شهرهای دانشگاهی و هنری یاد کرد.
