موجود زنده در محدوده‌ای از شرایط محیط تغییرات ، واکنش و پاسخهایی در ساختار و عملکرد خود بروز می‌دهند و پیدایش تغییر در مقابل محیط ، توان زندگی موجود را بالاتر می‌برد و تحمل شرایط یا بهره وری از امکانات محیط را آسانتر می‌سازد.

مقدمه

در امر سازش جانداران با محیط موضع و یا نحوه برخورد جاندار برخوردی است فعال و نه انفعالی ، به این معنا که موجود زنده تسلیم بدون اراده محیط نیست، بلکه به تعبیری خود تصمیم گیرنده و هدایت کننده است. این معنا را لارماک پدر نظریه‌های تحول یا تکامل بدرستی و با دقت شناخته و بیان می‌کند. اثر محیط بر موجودات زنده و تغییرات آنها اثری خلاق نیست. نقش محیط ایجاد نیاز است. یک تغییر واحد در محیط روی جانداران مختلف نیازهای متفاوت ایجاد می‌کند و هر گونه به اقتضای نیاز و ساختار خود ، ذرات خود ، تغییر مقتضی و متناسب با ساختار خویش را بروز می‌دهد.

مثلا اگر سه گونه جاندار مختلف مانند درخت کاج ، گرگ و انسان را از منطقه معتدله به منطقه سرد سیر عرضهای جغرافیایی بالاتر منتقل کنیم، درخت کاج ، کلروفیل بیشتری در برگهای خود انباشته می‌کند تا جذب بهتر و بیشتر از محیط دارنده نور کمتر مقدور گردد. گرگ تعداد تارهای پشم خود را در واحد سطح بدن و همچنین طول آنها را بیشتر می‌کند و بالاخره در پوست میزان ملانین ، رنگدانه‌های پوست ، کاهش می‌یابد و رنگ بدن روشن می‌شود تا جذب پرتوهای فرابنفش و سنتز ویتامین D آسان گردد.

انواع سازش

سازشهای ریخت شناسی (مورفولوژیک)

مجموعه سازشهایی که در مشخصات ظاهری جانداران اعم از گیاه یا جانوران بروز می‌کنند، در این گروه جای می‌گیرند. مثلا سازشهای شکل و ساختار بیرونی ماهیها برای زیستن و حرکت درآب ، سازش پرندگان برای پرواز در هوا یعنی تبدیل دستها به بال ، پیدایش پر روی دستها ، سازشهای ریخت شناسی یعنی سازش در مشخصات بیرونی با سازشهای تشریحی (آناتومیک) یا تحول در ریخت شناسی درونی همراهند. به بیان دقیق تر سازشهای ریخت شناسی ثمره سازشهای آناتومیک یا دست کم ملازم و همراه آنها هستند.

سازشهای فیزیولوژیک

نه تنها ساختار بیرونی و درونی اندامهای جانداران با شرایط و مقتضیات محیط سازگاری می‌یابد، بلکه نحوه کار و عمل اندامها نیز با شرایط محیط و نیازهای هر گونه سازش می‌یابد. به عنوان مثال چند مورد را می‌توان به صورت زیر ذکر کرد.

1. سازش فیزیولوژیک ماهیهای آب شور با محیط هیپرتونیک.
   
   
2. ظازش فیزیولوژیک گیاهان خاکهای شور با خشکی و توانایی جذب آب.
   
   
3. سازش فیزیولوژیک اندامهای حسی نظیر چشم ، گوش ، ... .
   
   
4. سازش بخشهای مختلف دستگاه گوارش و ... .

سازشهای بیوشیمایی

اصولا تغییراتی که در ساختار (ریخت شناسی بیرونی و درونی) و نحوه کار (فیزیولوژی) اندامها بروز می‌کنند، مستلزم تحول در نوع و نسبت مواد سنتز شده ، در نتیجه فرایندهای زیست شیمیایی و ثمره آن هستند. بنابراین در فراسوی سازشهای ریخت شناسی و نیز فیزیولوژیک سازشهای زیست شیمیایی نهفته‌اند.

1. تغییر میزان ملانین یا رنگدانه‌های پوست در انسان متناسب با شدت یا ضعف میزان تابش نور.
   
   
2. تغییر در میزان کلروفیل گیاهان متناسب با میزان نور محیط.
   
   
3. تولید پادتنها به اقتضای عوامل بیماری زای محیط.
   
   
4. تولید مواد لازم برای همرنگ شدن با محیط (هوموگروفی) مانند سبز شدن تار عنکبوتها در محیطهای جنگلی.

سازشهای رفتاری

سازشهای رفتاری اصولا در جانوران و انسان دیده می‌شوند، زیرا توانایی بر رفتار منحصر به جانوران و انسان است. به عنوان مثال در انواع تروپیسم و تاکتیسم ، جمع شدن برگها در اثر تماس دست نمونه‌ای از این نوع سازش است. یک نوع دیگر سازش ، سازشهای موقت یا سازشهای حیات فردی است که سازشهای اونتوژنتیک هستند.

این نوع سازش را یک موجود زنده در طول حیات خود به اقتضای شرایط محیط احراز می‌کند. ولی آثار این سازش منحصرا به فرد سازش یافته محدود می‌گردد و به نسل بعد منتقل نمی‌شود. نوع دیگری از سازش نیز وجود دارد که به سازشهای تکاملی یا ارثی معروفند. این نوع سازش را سازش نسلی یا فیلوژنتیک یا سازش ارثی می‌نامیم.

مباحث مرتبط با عنوان

• ریخت شناسی
• سازش آناتومی
• سازش اونتوژنتیک
• سازش بیوشیمیایی
• سازش رفتاری
• فرایند زیست شیمیایی