| بطور کلی ، ساختهای گنبدی را می‌توان به عنوان ساختهایی تعریف کرد که در نتیجه نیروهای قائمی که از پایین به بالا اثر می‌کنند، تشکیل می‌شوند. بدیهی است در اینجا ، مقصود آن دسته از ساختمانهای گنبدی شکل است که عامل تشکیل آنها ، غیر از عوامل تکتونیکی بوده است و از جمله مهمترین آنها ، می‌توان گنبدهای نمکی را نام برد. |
مشخصات ساختمنهای گنبدی
در حالت کلی ، مقطع این ساختمانها دایره‌ای است و در مواردی که محیط اطراف متجانس نباشد، میزان تنش حاصله نیز متجانس نیست و ممکن است مقطع آنها غیر دایره‌ای باشد. بطور کلی می‌توان گفت که ساختمانهای گنبدی در مواردی تشکیل می‌شوند که از زیر طبقات ناحیه ، لایه‌ای که خاصیت تغییر شکل پلاستیک عالی دارد (مثل
نمک ،
گچ و بعضی
انواع رس‌ها) ، موجود باشد.
چگونگی تشگیل گنبدها
همانطوری که در بالا ذکر شد یکی از شرطهای تشکیل گنبدها وجود یک لایه با تغییر شکل پلاستیک در زیر طبقات می‌باشد، هرگاه این طبقه پلاستیک ، به علتی تحت فشار قرار گیرد، به علت خاصیت خمیری ، این فشار را به حالت هیدروستاتیک به تمام نقاط منتقل می‌کند و در حالتی که از قسمتی از لایه‌ها نقطه ضعفی موجود باشد، به سمت بالا حرکت کرده و ساخت گنبدی را بوجود می‌آورد.
عوامل تنشی
عامل تنشی برای تشکیل گنبدها متفاوت است و در مورد نمک ، اختلاف وزن قابل توجه بین نمک و سنگهای اطراف ، سبب حرکت نمک به سمت بالا می‌شود در بعضی حالات نیز ، ممکن است به علت فرسایش در قسمتهای خاص ، بار وارده به این قسمتها کمتر باشد در نتیجه ، لایه خمیری زیر آنها ، به سمت بالا حرکت کند. در بسیاری حالات ، تشکیل ساختمانهای گنبدی ممکن است معلول اثر توام نیروهای تکتونیکی و غیر تکتونیکی باشد بدین معنی که
نیروهای تکتونیکی ، در شروع حرکت مواد موثر باشند و پس از آن ، فشار هیدروستاتیک ، سبب پیدایش این ساختها گردد. ساختمانهای گنبدی ناحیه
Northampton از جمله نمونه‌های جالب ساختهای گنبدی است.
انواع ساختمانهای گنبدی
از جمله ساختمانهای گنبدی ، می‌توان ساختمنهای گنبدی تبخیری ، گنبدهای سرپانتینی و رگه‌های رسوبی را نام برد که در زیر به شرح آنها می پردازیم.
ساختمانهای گنبدی تبخیری
گنبدهای تبخیری عموما از جنس نمک است و به ندرت ممکن است از
ژیپس یا ایندریت تشکیل شوند. این ساختمانها ، به شکل گنبدهای مجزا و یا به صورت هسته تاقدیسها دیده می‌شوند. گنبدهای نمکی معمولا از سطح زمین اثری ندارند و کشف آنها بوسیله گمانه‌های آتشفشانی و عملیات ژئوفیزیکی انجام می‌گیرد. در ایران نیز نمونه جالبی از گنبدهای نمکی وجود دارند برای مثال می‌توان به گنبدهای نمکی جنوب ایران مثل
جزیره هرمز اشاره کرد.
گنبدهای سرپانتینی
در بعضی از کمربندهای چین خورده ، حجم قابل توجهی از
سنگهای استرامافیک وجود دارد. گرچه در بعضی موارد این سنگها دگرسان شده و از
دونیت ،
پریدوتیت و سنگهای مشابه دیگر تشکیل یافته‌اند ولی غالبا" ، توده‌های دگرسان شده و به سرپانتینیت (سنگی که قسمت اعظم آن را سرپانتین تشکیل می دهد) تبدیل می شوند. یکی از عواملی که جریان توده‌های
سرپانتین سرد را توجیه می‌کند. وزن مخصوص کم آن در مقایسه با سنگهای اطراف سست و به نظر می‌رسد که این توده‌ها طی مکانیسمی مشابه با آنچه که در مورد گنبدهای نمک گفته شد، جریان یافته باشند.
مخروطهای رسوبی
در بسیاری از مناطق نفتی جهان ، مخروطهایی شبیه
مخروطهای آتشفشانی دیده می شود. با این تفاوت که جنس آنها رسوبی و غالبا از گل است. ارتفاع این مخروطها معمولا کمتر از 30 متر است و در موارد نادر به 300 متر هم می‌رسد. عامل مواد این مخروطهای گلی ، فشار گاز و بخار موجود در
میدانهای نفتی است. در داخل مخروطهای رسوبی ، غالبا می‌توان معبر عبور مواد را که به نام دودکش‌های رسوبی نیز خوانده می‌شوند، مشاهده کرد.
مباحث مرتبط با عنوان
