نگاه اجمالی
سیستم عصبی مرکزی (contral nervous system) قسمت اصلی سیستم عصبی است، که شامل
مغز و
نخاع میباشد. این ساختار شامل میلیاردها
سلول عصبی یا نورون (neuron) میباشد که کنترل و تنظیم اعمال تمام اندامها و اعضای بدن و همچنین انجام عملکردهای عالی ذهنی از قبیل
تفکر ،
استدلال ،
تجسم ،
انگیزش و … را در کنترل خود دارد. در یک نگاه کلی ساختار سیستم عصبی مرکزی (C.N.S) شامل نخاع ، مغز پایین (پیاز نخاع و
مخچه و برجستگیهای حلقوی) ، مغز میانی (پایههای مغز و برجستگیهای چهارگانه) و مغز بالایی (
تالاموس ،
هیپوتالاموس ، نیمکرههای مخ و رابطهای دو نیمکره) است.
نخاع
این بخش از دستگاه عصبی مرکزی شامل میلیونها سلول عصبی بسیار بهم فشرده است که به شکل طنابی دراز و سفید رنگ در درون
ستون مهرهها قرار دارد. از طرفین نخاع 31 جفت عصب نخاعی خارج میشود که به صورت مختلط حسی و حرکتی به اندامها و اعضای بدن میروند و ارتباط مغز را با این اندامها بر قرار میکنند. به عبارت دیگر اطلاعات فرستاده شده از طرف اندامها توسط
نورونهای حسی به مغز منتقل و دستورات و فرمانهای مغز توسط نورونهای حرکتی به اندامهای مربوطه منتقل میشود. از طرف دیگر نخاع جایگاه اصلی بازتابها (Reflex) است. برخی از این بازتابها شامل بازتاب کششی ، بازتاب تا کننده و بازتاب دیافراگم است.
پیاز نخاع
پیاز نخاع یا
بصلالنخاع (Medulla oblongatc) ساختاری باریک و با طول 4 سانتیمتر است که در انتهای بالایی نخاع و در محل ورود به
جمجمه قرار دارد. این ساختار بر
تنفس ،
گردش خون و بر بعضی بازتابهای حفظ حالت ایستاده نظارت دارد. همچنین در این ساختار ، اعصابی که از نخاع بالا میآیند یا از مغز پایین میروند با هم تقاطع میکنند، به صورتی که سمت راست بدن به سمت چپ مغز متصل میشود و سمت چپ بدن به سمت راست مغز متصل میشود.
مخچه
مخچه (corebellum) در عقب
بصلالنخاع قرار داشته و به آن چسبیده است. این ساختار به هماهنگی حرکات میپردازد و از لرزش اندام و اعضا جلوگیری میکند. به عبارت دیگر مخچه کشیدگی طبیعی (تونوس) را تنظیم میکند.
برجستگیهای حلقوی
برجستگیهای حلقوی (پل مغزی) جسمی نیمدایرهای شکل است که به جلو پیاز نخاع (بصلالنخاع) چسبیده است و از نظر اعمال به پیاز نخاع شباهت دارد. این ساختار در حسها و حرکتهای مختلفی نظیر حرکات چشم و
حس شنوایی دخالت داشته و مرکز بعضی بازتابها نظیر بازتاب
قرنیه چشم و بازتابهای تنفسی است.
پایههای مغز
پایههای مغز (Cerobral peduncle) دو طناب سفید برجسته بطول و عرض 1.5 سانتیمتر هستند که در سطح جلویی مغز میانی قرار دارند. این پایهها برجستگیهای حلقوی (پل مغزی) در پایین را به مغز بالایی مربوط میسازند. این ساختار ، مرکز برخی بازتابهایی نظیر بازتابهای مربوط به وضعیت بدن و سرپا ایستادن بوده ، نقشی نیز در تنظیم
تونوس عضلات و تعادل حرکات ارادی دارد.
برجستگیهای چهارگانه
در سطح عقبی مغز میانی چهار برجستگی به نام برجستگیهای چهارگانه (Colliculi) وجود دارد که دو برجستگی بالایی به شکل بیضی و بزرگتر بوده و دو برجستگی پایینی کروی شکل و کوچکتر هستند. این ساختار ضمن رله کردن تکانههای (تحریکات) عصبی ،
بینایی و
شنوایی مرکز برخی بازتابهای بینایی و شنوایی نظیر بازتاب مردمک و بازتاب تطابق عدسی چشم و … است.
تالاموس
در بالای پیاز نخاع و در درون نیمکرههای مغز دو گروه هسته نورونی تخم مرغ شکل وجود دارد که تالاموس (Thalamus) را میسازند. یک بخش از این ساختار به عنوان ایستگاه تقویت عمل کرده و اطلاعات رسیده از گیرندههای حسی بینایی ، شنوایی و لمسی را به سوی نیمکرههای مغز هدایت میکند. وظیفه دیگر این ساختار کنترل خواب و بیداری است.
هیپوتالاموس
هیپوتالاموس (Hypothalamus) ساختار کوچکی از تالاموس است که در زیر آن قرار دارد. با این وجود نقش بسیار مهمی در مسائل انگیزشی نظیر کنترل خوردن ، نوشیدن و رفتار جنسی و تنظیم فعالیت غدد درون ریز و تعادل حیاتی دارد. همچنین هیپوتالاموس در هیجانها و موقعیتهای فشار روانی یا استرس نقش دارد و به همین خاطر مرکز استرس نام گرفته است.
نیمکرههای مغز
نیمکرههای مغز به صورت دو نیمکره هستند که توسط جسم پینهای (Corpus Callosum) به هم وصل شدهاند. این ساختار در انسان بیش از هر جاندار دیگری تکامل یافته است. به صورتی که لایه بیرونی آن که کورتکس (Cortex) نامیده میشود، از میلیاردها
سلول عصبی بدون میلین تشکیل یافته است و حجم زیاد آن منجر به چین خوردگیهای بسیاری شده است. نیمکرههای مغز عملکردهایی نظیر
کنترل حرکات اختیاری و دریافت احساسهای مختلف از سراسر بدن و
دستگاههای حسی را دراختیار دارد. همچنین مخ و بویژه بخش بزرگی از قشر آن به مناطق ارتباطی معروف هستند و در فرایندهای فکری و انگیزشی دخالت دارند.
سایر ساختارهای مغز
تشکیلات شبکهای
تشکیلات شبکهای (Roticular formation) شبکهای از مدارهای عصبی است که از بخش زیرین پیاز نخاع شروع و به سمت تالاموس بالا میرود. ساختار این تشکیلات شامل نورونهایی با شکل و اندازههای مختلف با
دندریتهای نسبتا طویل و منشعب و
اکسونهای کوتاه و سیناپسهای متعدد است. از لحاظ عملکرد این ساختار بر حالت و فعالیت تمام بخشهای دستگاه عصبی مرکزی تاثیرات قوی تحریک کننده یا بازدارنده اعمال میکند، به صورتی که بخشهای بالایی آن در حفظ و کنترل حالت بیداری و نواحی پایینی آن سبب خاموش سازی و بازدارندگی فعالیت بخشهای بالایی میشود.
دستگاه کناری
دستگاه کناری (Limbic system) در امتداد داخلی نیمکرههای مغز قرار دارد و شامل ساختارهایی از جمله هیپوکامپ ، آمیگدال ، سپتوم ، رابط سه گوش ، جسم پستانی و … میشود. در یک نگاه کلی این ساختارها بر
رفتار غریزی ،
حافظه بلند مدت ،
رفتار هیجانی ،
احساس لذت و
درد و … نظارت داشته آنها را کنترل میکند.
مباحث مرتبط با عنوان
