زهد مرادف است با ترک دنیا و در نهج البلاغه به مذمت
دنیا و دعوت به ترک آن زیاد بر می خوریم.
به نظر می رسد مهمترین موضوع از موضوعات
نهج البلاغه که لازم است با توجه به همه جوانب کلمات
امیرالمومنین تفسیر شود، همین موضوع است
و با توجه به اینکه زهد و ترک دنیا در تعبیرات نهج البلاغه مرادف یکدیگرند، این موضوع از هر موضوع دیگر در نهج البلاغه زیادتر است.
زهد و رغبت نقطه مقابل یکدیگرند، زهد یعنی اعراض و بی میلی در مقابل رغبت که عبارت است از کشش و میل. بی میلی دو گونه است، طبیعی و روحی. بی میلی طبیعی: آن است که طبع انسان نسبت به شیئی معین تمایل نداشته باشد مثل بیمار که میل به غذا و میوه ندارد که اینگونه بی میلی ربطی به زهد ندارد و به معنی مصطلح است.
بی میلی روحی: یا عقلی یا قلبی آن است که اشیائی که مورد تمایل و رغبت طبع است از نظر اندیشه و آروزی انسان که در جستجوی سعادت و کمال مطلوب است، هدف و مقصود نباشد. هدف و مقصود و نهایت آرزو و کمال مطلوب، اموری باشد مافوق مشتهیات نفسانی دنیوی، خواه آن امور از مشتهیات اخروی باشد یا اساساً از نوع مشتهیات نفسانی نباشد. بلکه از نوع فضائل اخلاقی باشد از قبل عزت شرافت، کرامت و آزادی و یا از نوع معارف معنوی و الهی باشد مانند ذکر خداوند، محبت خداوند و تقرب به ذات اقدس الهی.
پس زاهد: یعنی کسی که توجهش از مادیات دنیا به عنوان کمال مطلوب و بالاترین خواسته عبور کرده متوجه چیز دیگر از نوع چیزهایی که گفتیم معطوف شده است.
بی رغبتی
زاهد بی رغبتی در ناحیه اندیشه و آمال و ایده و آرزو است، نه بی رغبتی در ناحیه طبیعت.
در نهج البلاغه در دو مورد زهد تعریف شده است
علیعلیهالسلام می فرماید: ای مردم زهد عبارت است از کوتاهی آرزو و سپاسگذاری هنگام نعمت و پارسایی نسبت به نبایستیها. (خطبه 79)
علیعلیهالسلام می فرماید: زهد در دو جمله قرآن خلاصه شده است برای اینکه متأسف نشوید برآنچه از مادیات از شما فوت می شود و شاد نشوید برآنچه خدا به شما می دهد، هرکس بر گذشته اندوه نخورد و برای آینده شادمان نشود، بر هر دو جانب زهد دست یافته است. (حکمت شماره 439)
بدیهی است وقتی که چیزی کمال مطلوب نبود و یا اساساً مطلوب اصلی نبود بلکه وسیله بود، مرغ آرزو در اطرافش پر و بال نمی زند و پر نمی گشاید و آمدن و رفتنش شادمانی یا اندوه ایجاد نمی کند، اما باید دید که آیا زهد و اعراض از دنیا صرفاً جنبه روحی و اخلاقی دارد؟ و به عبارت دیگر: زهد صرفاً یک کیفیت
روحی است، یا آنکه جنبه عملی هم همراه دارد؟ آیا زهد فقط اعراض روحی است یا توأم است با اعراض عملی؟ و آیا اعراض عملی محدود است به اعراض از
محرمات؟ و یا چیزی بیش از این است.
زهد محدود به محرمات نیست، شامل
مباحات هم می شود، چه فلسفه ای دارد؟
زندگی زاهدانه و محدود و پشت پا زدن به تنعمها چه اثر و خاصیتی می تواند داشته باشد؟ آیا به طور مطلق باید عمل شود و یا صرفاً در شرایط معینی اجازه داده می شود؟
آیا اساساً زهد در حد اعراض از مباحات با سایر تعلیمات اسلامی سازگار است یا خیر؟
آیا اساس زهد و اعراض از دنیا بر انتخاب کمال مطلوبهایی ما فوق مادی است آن کمال مطلوبها از نظر
اسلام چیست؟
منبع:سیری در نهج البلاغه؛مرتضی مطهری
همچنین ببینید:
تفاوت زاهد و راهب
زهد اسلامی و رهبانیت مسیحی
موعظه چیست؟
تقوا؛مصونیت و محدودیت
سه پایه زهد اسلامی