دید کلی
ماه از زمانهای خیلی پیش همواره مورد توجه بشر بوده و در هر زمان ، نظریات مختلفی درباره آن ابراز میشده است. اولین بار
گالیله در سال 1610 ماه را بوسیله
تلسکوپ مورد مطالعه قرار داده و مشاهده نمود که سطح ماه ، صاف و هموار نبوده بلکه از یک سری مناطق مسطح و نواحی مرتفع تشکیل شده است.
این دانشمند نواحی وسیع و تیره رنگ سطح ماه را به نام
دریا (Mare) و نواحی مرتفع آن را به نام کوه نامگذاری کرد. وی همچنین در سطح ماه یک سری مناطق حلقوی مرتفع مشاهده نمود که آنها را دهانه (Crater) نامید.
پروژه آپولو که هدف آن شناسایی ماه بود اطلاعات ذیقیمتی درباره ماه بدست داد و بالاخره آپوو 11 که در 1969 در ماه فرود آمد، اطلاعات بشر را در مورد این قمر تکمیل نمود.
مشخصات کلی ماه
ماه در بین سایر
اجرام آسمانی موقعیت خاصی دارد. قطر آن فقط کمی کوچکتر از قطر
عطارد است و به همین جهت غالبا آن را به عنوان یک سیاره گروه خاکی و مجموعه ماه زمین را به عنوان یک سیاره دوتایی در نظر میگیرند. گر چه
اقمار مشتری و
زحل نیز بزرگ بوده و حتی بعضی از آنها از ما به مراتب بزرگترند ولی این اقمار در مقایسه با سیاره مربوطه فوقالعاده کوچک میباشند. در صورتی که ابعاد ماه ، نسبت به
زمین نیز قابل توجه میباشد. ماه به طریقی دور خود و دور زمین میچرخد که همواره یک روی آن به سمت زمین متوجه است و به عبارت دیگر زمان حرکت وضعی و انتقالی آن برابر میباشد. حرارت سطح ماه متغیر است.
در روز ، تابش
نور خورشید حرارت آنرا تا 120 درجهسانتیگراد بالا میبرد. در صورتی که حرارت سطح آن در شب به 150- نیز میرسد، ماه عملا فاقد
اتمسفر است و بدین ترتیب به علت اختلاف درجه حرارت بالا و نبودن
جو ، هیچ موجود زندهای در آن وجود ندارد. هرچند با تقریب کافی میتوان ماه را به صورت یک کره در نظر گرفت ولی اندازه گیریهای دقیق نشان داده که ماه یک کره کامل نبوده و در حقیقت به صورت یک بیضوی با سه محور مختلف است که بزرگترین آنها در امتداد ماه زمین میباشد.
ترکیب سنگشناسی ماه
نمونههایی که تابحال از ماه گرفته شده به سه دسته کلی
سنگهای آذرین ،
گرد و غبار را (Regoleth) و برش (Breccia) تقسیم میشوند که در زیر توضیح داده شدهاست.
سنگهای آذرین ماه خود به سه دسته تقسیم میشوند:
- اولین دسته که در ضمن قدیمیترین سنگهای ماه میباشند شامل گدازههای حاوی مقدار زیادی فلدسپات ، آنورتوزیت و گروه سنگهایی است که در نتیجه پدیده تفریق ماگمایی بوجود آمده و حاوی مقدار زیادی پلاژیو کلازهای کلسیک میباشند. مطالعات انجام شده بر این سنگها نشان میدهد که از زمان تشکیل این سنگها بیش از 4 میلیارد سال میگذرد.
- دومین دسته سنگهای آذرین ماه ، بازالت (Basalt) است که حاوی مقدار زیادی پتاسیم و فسفر میباشند. سن این دسته سنگها نیز در حدود 4 میلیارد سال محاسبه شدهاست.
- سومین دسته سنگهای آذرین ، سنگی شبیه بازالت است که از نظر درصد پتاسیم قابل توجه نبوده ولی از نظر درصد آهن و تیتان غنی میباشد. این نوع سنگ برخلاف دو دسته اول که در قسمتهای مرتفع وجود ندارد، فقط در دریاهای ماه مشاهده شده و سن آنها بین 3.3 تا 3.7 میلیارد سال تعیین گردیده است.
گرد و غبار
گرد و غبار سطح ماه مخلوط دانه ریزی از ذرات خرد شده سنگها و ذرات غبار میباشد. که اکثر آنها حالت شیشهای دارند. ترکیب شیمیایی این ذرات مشابه ترکیب شیمیایی سنگهای آذرین ماه بوده و تمام سطح ماه را به صورت لایهای میپوشانند.
علت تشکیل این گرد و غبار برخورد
سنگهای آسمانی (Neteorites) است که بطور مداوم سطح ماه را بمباران میکنند. در ماه به علت فقدان اتمسفر حتی سنگهای آسمانی کوچک نیز به سطح آن رسیده و ضمن برخورد با سنگهای سطحی ، آنها را خرد کرده و تولید گرد و غبار میکند. حدس زده میشود که تا عمق 2 کیلومتری از سطح ماه را قطعات خرد شده سنگها که در نتیجه پدیده
بمباران شهاب سنگی تولید میشوند، میپوشاند.
برش (Breccia)
نمونههای برشی که از کره ماه آورده شده از اجتماع قطعات سنگ ، خرده کانی و گرد و غبار تشکیل شده و به نظر میرسد این سنگها نیز در اثر ضربات
شهاب سنگها بوجود آمده باشند. زیرا ، بعضی از سنگهای آسمانی قطعات سنگ و گرد و غبار را به هم فشرده و مجموعه آنها را به صورت برش در میآورد. مطالعه نمونههای برش و گرد و غبار ماه فرسایش خاص سطح ماه را ، که میتوان آنرا فرسایش بوسیله شهاب سنگها نامید، مشخص میسازد. در حقیقت فرسایشی که در سطح زمین وجود دارد، در سطح
کره ماه دیده نمیشود. زیرا عوامل اصلی فرسایش زمین یعنی هوا کره و آب کره در ماه وجود ندارد.
سطح ماه
سطح ماه هموار نبوده و از واحدهای اصلی زیر تشکیل شده است.
نواحی مسطح
این دشتهای وسیع حتی در بعضی موارد با چشم غیر مسلح نیز قابل روئیت است. از آنجا که اولین بار گالیله این مناطق را به نام
دریا (Mare) نامگذاری کرد. امروزه نیز به همان اسم نامیده میشود. بدیهی است که تحقیقات امروزی نشان داده است که در کره ماه آب وجود ندارد و با باقی ماندن اسم دشتهای وسیع کره ماه به نام دریا صرفا به خاطر احترام به این دانشمند میباشد.
قسمتهای مسطح در هنگام مشاهده با
تلسکوپ تیرهتر از بقیه قسمتها به نظر میرسند که به علت آن قابلیت جذب بالای این مناطق میباشد. بر اساس آخرین مطالعات انجام شده ، دریاهای ماه مناطق نسبتا گودی هستند که از
گدازههای آتشفشانی پر شدهاند.
کوهها
قسمتهای مرتفع ماه که به نام کوه نامگذاری شده دارای دامنههای پرشیب بوده و ارتفاع بعضی از آنها نسبت به سطح دریاهای ماه ، به 6000 متر نیز میرسد.
دهانهها (Crater)
در سطح ماه تعداد زیادی محوطههای مدور وجود دارد که شبیه
دهانههای آتشفشان بوده و به نام دهانه نامگذاری شدهاند. تعداد دهانهها در حدود 30000 عدد تخمین زده شده است. ابعاد این دهانهها مختلف بوده و قطر بعضی از آنها به 230 کیلومتر نیز میرسد. برای تشکیل این دهانهها ، نظریات مختلفی را ارائه کردهاند. عدهای معتقدند که این برجستگیها دارای منشا آتشفشانیاند و عدهای دیگر دهانهها را بقایای منجمد شده حباب سنگهای خمیری سطح ماه میپندارند. در این باره نظریه سومی نیز وجود دارد که بر اساس آن این برجستگیها ناشی از تصادم
سنگهای آسمانی با سطح کره میباشد.
شیارها
علاوه بر واحدهای ذکر شده در سطح ماه شبکههایی از شیارها و بریدگیها وجود دارد که این اشکال بیشتر در سطح پنهان ماه دیده میشوند.
ساختمان داخلی ماه
همان اینرسی ماه خیلی همان اینرسی یک کره متجانس است و این حاکی از آن است که ساختمان داخلی ماه ، برخلاف
ساختمان درونی زمین میباشد. به عبارت دیگر برخلاف زمین ، ماه دارای هسته فلزی سنگین نمیباشد و در صورتی که چنین هستهای موجود باشد، از 2% جرم کلی ماه تجاوز نخواهد کرد. وزن مخصوص کلی ماه معادل 3.34 محاسبه شده است و وزن مخصوص سنگهای سطحی ماه نیز در حدود 3.3 است.
برای شناسایی بیشتر ماه ، تابحال دستگاههای مختلفی در سطح آن نصب شده است. این دستگاهها را میتوان به چهار دسته دستگاههای لرزشی ، مغناطیسی ، جریانهای حرارتی و گرانشی تقسیم نمود. بر اساس اطلاعات بدست آمده از
ماه لرزهها ، ساختمان داخلی ماه به شرح زیر میباشد :
ماه از پوستهای به ضخامت 65 کیلومتر تشکیل شده است. ساختمان این پوسته نیز لایهلایه میباشد. قسمت سطحی این پوسته از لایهای از گرد و غبار پوشیده شده است که ضخامت آن از چند متر تا چندین ده متر تغییر میکند. زیر لایه گرد و غبار لایهای متشکل از قطعات خرده سنگ قرار گرفته که ضخامت متوسط آن 2 کیلومتر است. در زیر این لایه قشری از
بازالت به ضخامت 23 کیلومتر و سپس لایهای به ضخامت 40 کیلومتر از
سنگهای آذرین ، که حاوی مقدار زیادی
فلدسپات هستند قرار گرفته است.
از عمق 65 کیلومتری تا تقریبا 1388 کیلومتری را گوشته ماه تشکیل میدهد. ترکیب گوشته ماه ناشناخته است. ولی احتمالا شبیه به گوشته زمین است ولی خاصیت پلاستیکی آن از خاصیت پلاستیکی گوشته زمین کمتر است. تقریبا از عمق 1388 کیلومتری ، هسته ماه شروع میشود ولی از آنجا که گاه لرزهها ضعیف بوده و امواج ناشی از آنها قادر به عبور از اعماق ماه نمیباشد. لذا به توسط آنها نمیتوان اطلاعاتی درباره گوشته و یا هسته بدست آورد.
مباحث مرتبط با عنوان
