مقدمه کلی
وقتی از کنشهای متقابل بین جمعیت‌ها یا گونه‌های مختلف بحث می‌شود هدف از آن شکل ویژه‌ای از روابط بین افراد متعلق به گونه‌های مختلف با یکدیگر است. این ارتباط ، برخلاف مفهوم روابط متقابل که نشان دهنده تاثیر و تاثر بین محیط زندگی و موجودات است در واقع نوعی ارتباط بین جانداران برقرار است که از اراده و تصمیم جاندار منبعث می‌شود. در این مفهوم ، دو نوع ارتباط وجود دارد: یکی ارتباط بین افراد هم گونه و دیگری ارتباط بین افراد یک گونه با افراد گونه دیگر.
تفاوت کنشهای متقابل و روابط متقابل
کنشهای متقابل شکل ویژه‌ای از روابط متقابل‌اند. اما تفاوت ظریفی نیز در ماهیت کنش و رابطه وجود دارد که طبعا روی آوردن به مفهوم کنش متقابل را ضروری ساخته است. عبارت روابط متقابل وقتی بکار می‌رود که بین محیط زندگی و موجودات زنده تاثیراتی برقرار باشد مانند اثر دما و رطوبت محیط بر جانداران و اثر موجود زنده بر تغییر میزان مواد آلی یا شرایط فیزیکی محیط. ولی واژه برهم کنشهای بین جانداران بیانگر ارتباطاتی است که ناشی از رفتار به تعبیری از اراده و تصمیم جاندار باشد.
انواع روابط ممکن بین گونه‌ها
رقابت ، همیاری یا
همزیستی ،
صیادی یا شکاگری یا طعمه خواری ، انگلی ،
همسفرگی و دگرآسیبی.
رقابت از دیدگاه دانشمندان
در رقابت دو طرف رابطه ، متقابلا برای یکدیگر محدودیت ایجاد می‌کنند. در اکثر موارد مفهوم رقابت را معادل تلاش برای بقا یا تنازع برای بقا ، اصطلاحی است که بوسیله
داروین پیشنهاد شده، گرفته‌اند. هنوز بسیاری از مولفان رقابت را معادل مفهوم داروینی تنازع برای بقا می‌گیرند. برخی نیز نظیر هارپر تداخل متقابل را پیشنهاد می‌کنند و درباره مفهوم رقابت اختلاف نظرهای متعددی وجود دارد.
مفهوم رقابت
- شرط بروز رقابت تنها این نیست که جانداران متعدد از یک منبع زیستی بطور مشترک استفاده کنند بلکه علاوه بر اشتراک محدود بودن آن منبع بعنی عدم کفایت آن برای تامین همه متقاضیان ضروری است. به بیان دیگر مشترک بودن منبع محیطی شرط لازم است ولی شرط کافی نیست. به عنوان مثال ، جانداران هوازی به اکسیژن نیاز کاملا اصلی دارند، ولی به دلیل فراوانی آن در محیطف برای دسترسی به اکسیژن با یکدیگر رقابت نمی‌کنند.
- همسایه بودن جانداران ، یعنی زیستن آنها در یک منطقه معین ، شرط اجتناب ناپذیر برای بروز رقابت بین آنهاست اما این شرط بطور دقیق به معنای واقعی کلمه تنها در مورد گیاهان و جانوران ساکن صدق می‌کند جانوران متحرک می‌توانند با جانوران دیگری که نه آنها را می‌بینند و نه صدای آنها را می‌شنوند رقابت داشته باشند اما این توضیح به معنای نفی شرط همسایگی در مورد جانداران متحرک نیست بلکه این گروه از رقیبها به نحوی با هم همسایه یکدیگرند. بنابراین بودن در یک منطقه معین برای اشتراک در استفاده از یک منبع محیطی ، شرط حتمی است. ولی این اشتراک با وجود داشتن فاصله محدود به نحوی که عبارت همسایه بودن به معنای دقیق کلمه به آن اطلاق نشود می‌تواند بروز کند.
شکلهای رقابت
شکلهای رقابت بر حسب منبعی که بهره‌وری مشترک و همزمان در آن موجب بروز این پدیده می‌شود، متنوع‌اند. رقابت در بین گیاهان اغلب برای اشغال فضای محدود در بالاتر از سطح خاک بین شاخ و برگ گیاهان و در زیر خاک بین ریشه‌ها رخ می‌دهد محدودیت عوامل زیستی دیگر نظیر
آب ،
نمکهای کانی و غیره نیز بر این لیست افزوده می‌شود. در بین جانواران ، رقابت عمدتا برای بهره‌وری از منابع غذایی مشترک ، ندرتا برای اشغال فضا جهت ساختن لانه و رعایت حریم است. رقابت فرایندی است که می‌تواند هم بین افراد متعلق به یک گونه و هم بین افراد متعلق به گونه‌های متمایز رخ دهد.
مکانیزم رقابت
- رقابت برای منبع (رقابت غیر تعرضی): این شکل از رقابت وقتی رخ می‌دهد که افراد متعلق به گونه واحد یا گونه‌های مختلف یک منبع محیطی را که با محدودیت و کمیابی روبروست مورد استفاده قرار می‌دهند و آنرا از دسترس متقضیان دیگر خارج می‌سازند.
- رقابت آمیخته با اقدام (رقابت تعرضی): این شکل از رقابت وقتی بروز می‌کند که جاندارانی برای دستیابی به یک منبع ، برای یکدیگر ممانعت و مزاحمت ایجاد کنند، شرط بروز این الزاما محدودیت منبع نیست، بلکه می‌تواند در حالاتی که منبع مورد نظر با کمیابی و محدودیت نیز مواجه نباشد، بروز کند.
نتیجه
از اینکه گفته شد رقابت دو مکانیزم متفاوت دارد، نباید چنین نتیجه گرفت که هر شکل یا هر موردی از بروز رقابت باید یکی از مکانیزم فوق را بکار برد، بلکه بر عکس گاهی رقابت با یک مکانیزم و برخی اوقات ، با استفاده از هر دو مکانیزم صورت می‌گیرد. رقابت یک پدیده مطلق یا تابع قاعده همه یا هیچ نیست به تعبیر پیانکا رقابت مثل جریان برق نیست که تابع قطع و یا وصل شدن کلید باشد به این معنا که رقابت در کلیت خود یا کاملا برقرار باشد و یا مطلقا تظاهر نکند. بلکه رقابت تغییری طیف گونه یا اتصالی در طول یک طیف ممتد دارد و می‌تواند درجات مختلف یا شدتهای متفاوتی داشته باشد و این شدتها در طول زندگی هر فرد نیز نوسان کند.
مباحث مرتبط با عنوان
