معناى‏مصطلح ایدئولوژی، تنها در مقطعى خاص ازتاریخ معرفت و تفکر انسان، فرصت‏ بروز مى‏یابدو پس از آن، دوره حرکت‏زایى آن به سر مى‏آید.

• تا هنگامى که علم و معرفت، هویتی دینى داشته‏باشد و دین به عنوان معرفتی الهى که از طریق‏ فناء و شهود و به وساطت وحى و الهام، حاصل‏مى‏شود، در مرکز آگاهى و علم قرار گیرد و هم‏چنین تا وقتى که معناى افلاطونى مثال و ایده،معتبر باشد زندگى و عمل فردى و اجتماعى‏انسان بر مدار سنت‏هایى سازمان مى‏یابد که ازمعانى آسمانى و حقایق محیط، نازل مى‏شوند واین سنت‏ها راه سلوک و مسیر وصول انسان را به‏سوى حقایق محیط ارائه مى‏دهند.

تفکر فلسفى از ارسطو به بعد با آن که محورتاملات خود را بر تبیین مناسبات مفاهیم ذهنى‏و تفسیر عالم از زاویه آن مفاهیم قرار داده بود ولکن بر شمول حقایق عقلى نسبت ‏به امورطبیعى و عقول جزئى انسانها اصرار مى‏ورزید و ازهمین طریق، هم سنخ بودن، خود را با افلاطون و یادیدگاه‏هاى دینى حفظ مى‏کرد.

• فیلسوفان‏مسلمان و اندیشمندان مسیحى با توجه به‏ظرفیتهاى موجود در اندیشه ارسطویى بود که ازخردورزیهاى فلسفى براى اثبات سنتهاى دینى‏ بهره مى‏بردند.

• عقل مفهومى‏ تا زمانى که نظر به سپهر شهود مى‏دوزد، به عنوان رقیقه و صورت نازله‏ عقل عینی و محیط و در حکم پیامبر و نبی باطنی در طول پیامبر و نبی خارجی قرارمى‏گیردودراین‏حال، عقل‏درقبال‏دین و سنت قرارنمى‏گیردبلکه درکنارنقل ودر متن دین مى‏نشیند.

مستقلات عقلى در حکم حجج و سنن دینی ‏قرار مى‏گیرد و تلاش عقل‏ براى کشف مفاد نقل‏ نیز در حکم چراغى که به شناخت راه ‏مى‏پردازد، معتبر شمرده مى‏شود. و با این وصف،ره آورد عقل و احکام معطوف به عمل آن، با آن‏که ضمن حفظ ماموریت نقادانه خود، شورانگیز وبلکه مقدس و الهی است، از سنخ ایدئولوژیهاى‏بشرى نمى‏باشد.

• ایدئولوژى در معناى مصطلح آن، هنگامى ‏بوجود مى‏آید که «ایده‏»، صورت عینی و خارجى‏ خود را از دست مى‏دهد و دست عقل، از آسمان‏ شهود کوتاه مى‏شود، و مشاهدات عقلى به‏دریافتهای مفهومى، منحصر مى‏گردد.

عقل در این حال، کاشف و یا اظهارکننده‏سنن دینی و آسمانى نیست ‏بلکه صرفا ناظرقوانین طبیعی و قراردادهاى اجتماعى‏ است که‏از نظر به طبیعت انسان و با صرف نظر از ابعادالهى آن، کشف مى‏شوند.

تمام تلاشهایى که در سده هفدهم و هجدهم‏براى تفسیر روشنگرانه زندگى اجتماعى انسان‏مى‏شود و همه حرکتهاى فکرى که به انقلاب‏ فرانسه، ختم مى‏شوند، از این قبیل است.

• اندیشمندان دو سده روشنگری و خرد، خود براین نکته واقف بودند که کار آنها از سنخ کار دینی ‏قدیسان و یا کوشش ذهنی مجتهدان نیست‏ بلکه‏نوعى بازسازى زندگى اجتماعى‏است که با هدف‏ حذف شیوه‏هاى دینى و سنتی زیست، انجام‏مى‏شود.

اندیشوران اجتماعى در این دو سده، گر چه‏محصول کار خود را ایدئولوژى‏ نمى‏دانند ولیکن‏کار آنها به راستى، تلاش ذهنى پى‏گیرى بود، که‏ نظر به رفتار اجتماعى معاصر خود داشت.

منبع

• فصلنامه کتاب نقد شماره 9