دودمان دوم پادشاهی

دودمان دوم پادشاهی

(2686 - 2890 پ م)
Second Dynasty


در میان تمامی دودمان‏های پادشاهی مصر ، بررسی تاریخ و گاهشمار وقایع دومین دودمان پادشاهی، از همه دشوارتر و با پیچیدگی های بیش تری روبه‏رو است. هر دو مرجع منِتحو Manetho و فهرست پادشاهان تورین، King-Lists نام 9 پادشاه مختلف را برای این دودمان ذکر کرده‏اند؛ اما جالب این که هیچ یک از این اسامی را نمی‏توان با یافته‏های باستان‏شناسی و گواهی شده، تطبیق داد. برخی از این اسامی نیز تنها به مصر علیا و یا سفلی منسوب شده‏اند، و بنابراین این فرضیه را مطرح می‏سازند، که برخی از شهریاران این دودمان تنها بر نواحی محدود و نه تمامی مصر (شمالی و جنوبی) فرمانروایی داشتند. حوروس حوتپ سخموی Horus HotepseKhemwi توسط اغلب پژوهشگران به عنوان نخستین شهریار این دودمان شناخته می‏شود. شناسایی مزبور عمدتاً بر این واقعیت استوار است که نام وی بر مدخل ورودی مقبره حوروس قاع - HarusQa’a آخرین پادشاه دودمان یکم، نوشته شده است. از این رو، می‏توان احتمال داد که حوتپ سخموی، قاع را به خاک سپرده و جانشین او شده باشد.

نام حوتپ سخموی «دو قدرتی که با هم یکی شده و در صلح و آرامش به سر می‏برند» معنی می‏دهد؛ از این رو، احتمال می‏رود که اتحاد دوباره مصر پس از یک دوره از آشوبها و اغتشاشهای داخلی که منجر به انقراض دودمان یکم گردید؛ عاقبت با روی کار آمدن حوتپ سخموی، پایان پذیرفت. هرچند این فرضیه، در تناقض آشکار با یک واقعیت تاریخی دیگر، یعنی به خاکسپاری قاع توسط سخموی است؛ زیرا اگر وی آخرین پادشاه دودمان یکم را به خاک سپرده باشد، نزاع بر سر قدرت بین او و قاع، مورد تردید قرار می‏گیرد.



فرمانروایی سه شهریار نخست از دودمان دوم پادشاهی، در پشت شانه مجسمه حوتپ دیف Hotepdief به این شرح آمده: حوتپ سخموی، نِبر ،Neber و ناینت‏جر Ninetjer . سخموی و ناینت‏جر، هر دو دارای مقبره‏ای در سقاره، در گورستان ممفیس هستند. گور نِبِر هم با وجودی که هنوز مکان آن معلوم نشده، اما می‏توان حدس زد که باید در همان ناحیه قرار داشته باشد. ستونچه مربوط به آیین دفن مردگان که از منطقه ممفیس به دست آمده، مؤید همین مطلب است. نام نبر بر روی تعدادی از مهرهای منقوش به دست آمده از مقبره سخموی به چشم می‏خورد؛ از این رو، احتمال می‏رود که نِبِر، مقبره سخموی را برای خود مصادره کرده باشد و به همین جهت هم ، آرامگاه او تاکنون یافت نشده است. البته علیه این فرضیه، دلایل متعددی اقامه شده، از جمله این که نِبِر به عنوان جانشین سخموی ، می‏توانسته او را به خاک سپرده باشد؛ چنان که سخموی در مورد قاع انجام داد؛ بنابراین ذکر نام نبر در مقبره سخموی تنها اثبات این مدعاست و نه چیز دیگر. به طوری که ملاحظه می‏شود، درباره نام و چگونگی جانشینی شهریاران این دودمان از همان گام نخست می‏باید با فرضیه‏های پارادوکسیکال مواجه شد و همین مطلب است که تاریخ این دوره از مصر باستان را با پیچیدگیهای فراوان روبه‏رو می‏سازد.

انتقال گورستان سلطنتی به سقاره نیز بیانگر تغییرات مهمی در سنت و آیین و رسوم آن دوره است، اما نبودن شواهد باستان‏شناسی و محدودیت منابع در این باره، تاکنون اجازه نداده است تا درک و فهمی تاریخی، سیاسی و مذهبی از اهمیت این تغییرات به دست آید.

به همین اندازه، اهمیت تغییر در طراحی مقبره‏ها و این واقعیت است که رسم قربانی کردن در همین دوره منسوخ گشت.

انتقال به سقاره در ارتباط با اهمیت یافتن روزافزون منطقه ممفیس است، اگرچه هنوز علت آن شناخته شده نیست. در دوره فرمانروایی حوتپ سخموی، صورتی نخستین از ایزد خورشید به اسم نت‏جر - آختی Netjer - Akhti به معنی «ایزد آفاق» مورد پرستش قرار می‏گرفت. معنی نام نِبر هم که جانشین سخموی شد «رع خورشید بزرگ ایزدان»، ممکن است بیانگر پشتیبانی دربار از ایزد خورشید باشد، که مرکز پرستش این ایزد در هلیوپولیس، Heliopolis در شمال شرقی ممفیس قرار داشت.



شواهدی از سقوط اقتدار مرکزی حکومت در پایان دوره ناینت‏جر در دست است. بیش از آن که نظم و قانون بار دیگر تحت سلطه و حاکمیت یک فرمانروا بر مصر در اواخر دودمان دوم پادشاهی حاکم شود، تعدادی از پادشاهان ضعیف و بی‏کفایت فرمانروایی کردند. جانشین بلافصل ناینت‏جر ، تنها با عنوان نبتی Nebti - Name خود شناخته شده است؛ یعنی فردی به اسم وِنِگ . Weneg که این نام نیز تنها در سقاره مشاهده شده است، بنابراین می‏توان گمان برد که وِنگ احتمالاً بر مصر شمالی فرمانروایی داشت رد و نه سراسر مصر. دومین شهریار پس از ناینت‏جر ، در فهرست پادشاهان، سِنِد Sened است، که تاکنون نام وی در میان هیچ یک از منابع موجود، مشاهده نشده است. کهن‏ترین منبع شناخته شده که نامی از او ذکر کرده، مربوط به دودمان چهارم پادشاهی است. در یکی از منابع، که از مقبره شخصی به نام شِری Sheri به دست آمد، به یک خانقاه آیینی که برای سِنِد در سقاره برپا شد، اشاره می‏کند. همین منبع همچنین مرکز کیش سِند و پریب‏سن - Peribsen یکی دیگر از پادشاهان دودمان دوم - را با هم مربوط می‏داند. پریب‏سن طبق شواهد موجود، بر مصر جنوبی حکمروایی داشت. همین ارتباط، برخی پژوهشگران را به این باور رسانده که این دو پادشاه یعنی سِنِد و پریب سن، هر دو یکی هستند، و یا اینکه هر یک از آنها و هم زمان بر بخشی از مصر فرمانروایی می‏کردند و این تقسیم‏مصر به صورت مسالمت‏آمیز و صلح‏جویانه صورت پذیرفته است.

به طوری که در بالا اشاره شده، نام پریب‏سن تنها در مصر جنوبی مشاهده شده است. وی تنها شهریار این دودمان است که نام رسمی‏اش به جای آن که به حوروس منسوب باشد به ایزد سِت - رب النوع شرارت - منسوب است. این تغییر نام اهمیت زیادی دارد، زیرا در سنت مذهبی آن دوران ، این دو ایزد یعنی حوروس و سِت در یک نزاع و خصومت دائمی با یکدیگر بودند. این امر ممکن است حاکی از تغییر ایدئولوژی در دربار، و یا اینکه در نتیجه تقسیم مصر به دو محدوده جغرافیایی حادث شده باشد. با وجودی که پریب‏سن دارای یک خانقاه - مقبره در سقاره بود؛ اما دست کم از عهد دودمان چهارم پادشاهی، وی را در گورستان پادشاهی دودمان یکم، در ام‏القعب Ummel-Qa’ab به خاک سپردند.


نزدیک ترین اسم به پریپ سن که از یافته‏های باستان‏شناسی به دست آمد، نام حوروس سخمیب Sekhemib است. مهرهای منقوش با این نام در مدخل ورودی مقبره پریب‏سن به دست آمده است. این یا به معنی جانشینی بلافصل سخمیب ، پس از پریب سن است، و یا اینکه هر دو نام مربوط به یک شخص است. بسیاری از مصرشناسان بر این باورند که پریب‏سن، فرمانروایی خود را با نام حوروس سخمیب آغاز کرد، اما بعدها به دلایلی که هنوز شناخته نشده، نام خود را به به سِت پریب‏سن تغییر داد. واپسین شهریار دودمان دوم ، فرمانروایی خود را با نام حوروس خع سخم Horus KhaseKhem آغاز کرد. نظر به این که این نام تنها در هراکلئوپولیس مشاهده شده، بنابراین می‏توان باور داشت که این پادشاه تنها بر بخشی از مصر حکمروایی می‏کرد. کتیبه‏های بدست آمده، از دوران این پادشاه، به یکی دودمان نزاعها و جنگ با «دشمنان شمال» اشاره می‏کند. این جنگها، عاقبت به وحدت دو مصر منجر می‏شود و از آن هنگام، حوروس خع سخموی نام خود را به حوروس - ست خاسِ خموی تغییر می‏دهد. این نام ترکیبی از اسم تتی حوروس با پریب‏سن - ست است؛ اما می‏تواند به این معنی هم باشد که پریب‏سن همان «دشمن شمالی» خع سخم بود. همین مفهوم دوپهلوی حوادث است که پژوهشگران را به یک فرضیه با دو مبنای متضاد کشانده است؛ یعنی این که، هم پریب‏سن و خع سخم می‏توانند یک شخصیت باشند و هم دو فرمانروا که در یک دوره، هر یک بر دو قسمت مصر حکومت می‏کردند.
نام خع سخموی (دو قدرت متحد شده‏ای که بار دیگر برآمدند) تقلیدی از اسم بنیانگذار این دودمان یعنی حوتپ سخموی است. همین نام احتمالا ، اتحاد بین دو مصر را پس از نزاعهای میان دو مصر جنوبی و شمالی نشان می‏دهد.