آشنایی
درزهها عبارت از شکستگیهایی است که غالبا در
سنگ مشاهده میشود. مهمترین مشخصه درزهها این است که در این نوع
شکستگیها ، حرکت نسبی به موازات صفحه شکستگی وجود ندارد و در صورتی که در این سطح حرکتی وجود داشته باشد، شکستگی حاصله را
گسل مینامند. بایستی توجه داشت که در بسیاری موارد ممکن است سنگهای موجود در دو طرف سطح شکستگی در امتداد عمود بر این سطح حرکت کنند.
در بعضی موارد ممکن است این حرکت به چندین سانتیمتر برسد. ابعاد درزهها از چند سانتیمتر تا چندین صد متر تغییر میکند. سطح درزه در بسیاری موارد یک سطح مستوی است اما ممکن است در بعضی حالات ، به صورت یک سطح غیر مستوی باشد. در غالب موارد ، سطح درزه محدود و در حقیقت به حالت بسته است، اما در مراحل بعد، در اثر
هوازدگی ، ممکن است درزه گسترش یافته و در سطح برسد و به صورت یک درزه باز در آید.
طبقهبندی درزهها
درزهها را از نظرهای گوناگون طبقهبندی میکنند، که در زیر به شرح آنها میپردازیم :
- تقسیم بندی هندسی :
در این تقسیم بندی درزهها بر اساس وضعیت درزه نسبت به امتداد لایهبندی سنگهای مجاور طبقهبندی میشوند. در این تقسیم بندی انواع درزههای زیر را میتوان تشخیص داد:
- درزه امتدادی :
درزه امتدادی نوعی از درزه است که امتداد آن موازی یا تقریبا موازی امتداد لایهبندی طبقات اطراف است.
- درزه شیبی :
درزه شیبی درزهای است که امتداد آن موازی یا تقریبا موازی خط بزرگتری شیب سطح لایهبندی طبقات اطراف است.
- درزه طبقهای :
اگر سطح درزه موازی سطح لایهبندی سنگها باشد درزه طبقهای نام دارد.
- درزه مایل :
اگر امتداد درزه نسبت به امتداد یا خط بزرگترین شیب سطح لایهبندی سنگهای اطراف بر حالت غیر مشخص باشد، به این نام خوانده میشود.
- تقسیم بندی جغرافیایی درزهها :
در بعضی موارد درزهها را بر مبنای وضعیت امتداد درزه نسبت به امتداد شمال تقسیمبندی میکنند. مثلا اگر امتداد درزه شمالی جنوبی باشد، به نام درزه شمالی جنوبی و در حالتی که امتداد آن شمال غربی ـ جنوب شرقی باشد به همین نام خوانده میشود.
- تقسیمبندی بر اساس وضعیت درزهها نسبت به هم :
در این تقسیمبندی وضعیت درزهها نسبت به هم مورد مطالعه قرار میگیرد و بر اساس آن میتوان انواع درزههای زیر را تشخیص داد:
- درزههای منظم :
اگر درزههای یک منطقه با هم موازی یا تقریبا موازی باشند، به نام درزههای منظم خوانده میشوند. معمولا امتداد مشترک این درزهها امتداد محور چین خوردگی اصلی ناحیه و یا امتداد گسلهای اصلی میباشد.
- درزههای نامنظم :
این درزهها وضعیت مشخصی ندارند و بطور نامنظم پراکندهاند.
- تقسیمبندی زایشی درزهها :
بر اساس مکانیسم ایجاد و توسعه درزه در سنگها آنها را به انواع ، درزههای کششی ، درزههای برشی ، درزههای ستونی و درزههای رهایی و غیر تفکیک میکنند. همچنین درزهها را بر اساس عوامل به وجود آورنده آنها به انواع ناشی از عملکرد فرآیندهای تکتونیکی و انواع ناشی از عوامل غیرتکتونیکی تقسیم میشوند.
مکانیسم ایجاد درزهها
عوامل به وجود آورنده درزهها را بطور کلی به دو گروه عوامل تکتونیکی و عوامل غیرتکتونیکی تقسیم میکنند:
- عوامل تکتونیکی ایجاد درزهها :
پس از اینکه سنگ تحت تاثیر تنش قرار گرفت، ابتدا در آن تغییر شکل الاستیک ایجاد میشود و پس از آن میشکند (در حالت معمولی سنگهای حالت شکننده دارند) ، ولی تحت فشارهای محصور کننده و حرارت بالا ، بسیاری از سنگها پس از مرحله الاستیک وارد مرحله تغییر شکل پلاستیک میشوند و نهایتا در این شرایط سنگ خواهد شکست. شکستگیهای حاصله در سنگها را میتوان به دو دسته زیر تقسیم کرد :
- شکستگیهای کششی :
اگر سنگی تحت تاثیر کشش قرار گیرد، در امتداد عمود بر کشش ، شکستگیهایی در سنگها ایجاد میشود. شواهد صحرایی برای تشخیص این شکستگیها ، دیواره خشن است، ضمنا چون شکستگی تحت تاثیر کشش ایجاد شده است، بین دو دیواره شکستگی ، یک باز شدگی دیده میشود که گاهی اوقات ممکن است توسط رگههای معدنی یا غیرمعدنی پر شده باشد.
- شکستگیهای کششی ناشی از تنشهای فشارشی :
اگر یک بلوک سنگی تحت تاثیر تنشهای فشارشی قرار گیرد، دو سری شکستگی در سنگها ظاهر خواهد شد، به طوری که سطح این دو سری درزه با هم زاویه 90 درجه تشکیل میدهند. محل تلاقی این دو صفحه موازی با امتداد تنش فشارشی است. این شکستگیها تحت عنوان شکستگی کششی شناخته شده است.
- شکستگی رهایی :
نوع دیگر از شکستگیهای کششی که در اثر پیآمدهای بعد از فشارش ایجاد میشود، شکستگی رهایی است. اگر نمونه سنگی را به جای این که در هوای آزاد تحت فشار قرار گیرد، در یک محیط با فشار همه جانبه واقع شود و آنگاه بر آن فشار وارد آید، پس از حذف نیروهای فشارشی ، شکستگیهای متعدد در جهت عمود بر امتداد نیروی فشارشی در جسم به وجود میآید. این نوع از شکستگی کششی را رهایی مینامند.
- شکستگیهای کششی در اثر نیروهای کوپل :
اگر جسمی تحت تاثیر نیروهای کوپل قرار گیرد، مثل این است که نیروهای فشارشی و کششی بطور همزمان بر آن موثر بودهاند. پس بطور همزمان در جسم تغییر شکلهای میدانهای کشش و فشارش ایجاد میشوند.
- شکستگیهای ناشی از تنشهای پیچشی :
علاوه بر کشش ، فشارش و کوپل عامل دیگری تحت عنوان پیچش میتواند، شکستگیهای را در سنگها ایجاد کند. وقتی یک جسم صفحهای تحت تاثیر پیچش قرار گیرد، تنشهای حاصله در آن به صورت تنشهای کشش ، فشارشی و برشی جلوهگر میشود.
- فرآیندهای غیرتکتونیکی ایجاد درزهها :
عواملی مانند انقباض ناشی از سر شدن ، یا خشک شدن اجسام ، تنشهای باقیمانده در تودهها ، حرکات سطحی زمین و اثر متقابل جنس لایهها در گسترش این نوع درزهها موثر میباشند.
- درزههای ستونی :
این درزهها نوعی از درزههای کششی هستند که بر اثر کاهش حجم در سنگها ایجاد میشوند، این نوع درزهها معمولا در تودههای آذرین بوجود میآیند که در اثر آن گدازه به شکل منشورهایی ایجاد میشود.
- درزههای ناشی از هوازدگی :
معمولا سنگها مستقیما و یا به طور غیر مستقیم و از طریق سنگهای اطراف تحت تاثیر هوازدگی قرار میگیرند. به علت حرکت جداگانه قطعات سنگها در ناحیه هوازده اغلب درزههایی در آنها به وجود میآید.
- ساخت ورقهای یا برگواری :
پدیده ورقه ورقه شدن به علت توسعه درزههایی است که سنگ را به پوستههایی که انحنای کمی داشته و تقریبا به موازات سطح توپوگرافی است، تقسیم میکنند.
- درزهها در ارتباط با ساختمانهای محلی و توپوگرافی :
این درزهها شامل موارد زیر میباشند:
- درزهها در سنگهای لایهای یا سنگهایی که به نحوی حالت لایهای دارد، عموما عمود بر لایهبندی قرار میگیرند و فواصل آنها تابع نوع سنگ و ضخامت لایه است.
- فواصل درزهها با ازدیاد ضخامت لایه افزایش مییابد.
- درزههای ابتدایی تشکیل شده در سنگهای آذرین ، عمود به سطح خارجی پیکره آذرین درونی است.
- درزههایی که در ارتباط با چین خوردگی هستند، متنوع و شامل درزههای طولی ، عرضی و مورب میباشند.
اربتاط درزهها با پدیدههای ساختمانی
گسترش درزهها در ارتباط با چین خوردگی :در بسیاری از حالات درزههای متعددی در حوالی
چینها مشاهده میشوند. این درزهها در اثر نیروهایی که لایهها را چین دادهاند، بوجود آمدهاند. ذکر این نکته لازم است که ممکن است درزهها بعد از چین خوردگی نیز بر ساختار ناحیه اضافه شوند. پس میتوان آنها را به دو گروه ، درزههای همزمان با
چین خوردگی و درزههای بعد از آن تقسیم نمود:
- درزههای کششی :
بعضی از درزههایی که در حوالی چینها دیده میشوند، بر محور چین عمودند. این درزهها را میتوان به عنوان درزههای کششی در نظر گرفت زیرا هنگامی که طبقات ، در امتداد عمود بر محور چین تحت فشارش قرار گرفته و چینها را به وجود میآورند، در امتداد محور چین تحت کشش واقع میشوند، بنابراین در امتداد عمود بر محور چین ، درزههایی به وجود میآید.
- درزههای رهایی :
درزههای رهایی ، درزههایی هستند که به موازات سطح محوری چینها به وجود میآیند.
- درزههای برشی :
معمولا دو دسته درزه که با هم زاویه 60 درجه تشکیل میدهند، نیز در حول و حوش چینها مشاهده میشوند که میتوان آنها را به عنوان گستگیهای برش تعبیر کرد.
گسترش درزهها در ارتباط با گسلها :
- درزههای پرمانند :
درزههای پرمانند شکافهای کششی مربتط با گسل خوردگی هستند. این درزهها ، در طرفین سطح گسل و طی زاویه حادهای نسبت به آن تشکیل میشوند. جهت زاویه حاده بیانگر جهت حرکت نسبی طبقات است.
- درزههای برشی :
درزههای برشی متقاطع نیز میتوانند در ارتباط با گسلهایی باشند که به طور عرضی چینها را قطع میکند.
درزههای استیلولیتی :انفصال سنگ که توسط دو سطح کم و بیش مسطح بوسیله قشر نازکی از
رس ،
ذغال سنگ ،
کلیست یا مواد دیگر پر شده باشد را استیلولیت یا درزه استیلولیتی گویند. این درزهها را
سنگهای آهکی بیشترین فراوانی را دارند.
مباحث مرتبط با عنوان
