خصوصیات حق از نظر علی

امیرالمؤمنین علی علیه السلام می‏فرماید :

" از خصوصیات حق این است که‏ به نفع احدی جاری نمی‏شود مگر آن که علیه او نیز جاری می‏شود و علیه کسی‏ جاری نمی‏شود مگر آنکه به نفع او نیز جاری می‏شود "

یعنی حقوقی که در میان‏ مردم جریان دارد متبادل است ، یک طرفی نیست ، دو طرفی است ، چنین نیست‏ که مثلا بعضی صرفا به عهده دیگران حقوقی داشته باشند ولی خودشان از دیگران‏ حقی بر عهده نداشته باشند .

مثلا پدران و مادران بر فرزندان حقوقی دارند که واجب الرعایة است ولی نباید چنین تصور کرد که این حقوق یکطرفی است‏ و تنها پدران و مادران هستند که بر اولاد حقوقی دارند ، اولاد نیز حقوقی بر پدران و مادران دارند ، بلکه در مرحله اول حقوق فرزندان تعلق می‏گیرد و در مرحله دوم حقوق پدر و مادر ، زیرا طفل هنوز که کودک است صرفا یک‏ مسؤولیتی است بر دوش پدر و مادر و خودش هنوز توانایی مسؤولیتی را ندارد . و همچنین معلم و متعلم ، استاد و شاگرد .

به موازات حقوقی که‏ استاد بر شاگرد دارد از حق شناسی و احترام و ادب و دوست داشتن و اطاعت کردن ، شاگرد نیز حقوقی بر معلم دارد از حسن تعلیم و تربیت و مراقبتها و دقتها و حسن عمل و غیره .

و همچنین است زن و شوهر ، هر کدام‏ بر دیگری حقوقی دارند .

هر کسی که فکر می‏کند به گردن دیگری حقی دارد ، در همان حال باید بداند مدیون او هم هست .

تنها ذات مقدس باری تعالی که‏ غنی کامل و مالک مطلق است از این قانون مستثنی است ، خداوند متعال بر مخلوقات خود حقوقی دارد و بندگان او مدیون فضل و نعمت او و مسؤول امر او می‏باشند ولی ذات مقدس او مدیون هیچ موجودی نمی‏باشد .

علی علیه‏ السلام فرمود :
اگر در تمام جهان هستی موجودی باشد که بر دیگران حق داشته‏ باشد و دیگران بر او حقی نداشته باشند او ذات اقدس الهی است .

در عین‏ حال ذات اقدس الهی اطاعت خویش را حق خود بر مردمان خوانده و پاداشی‏ که به فضل و رحمت خود به بندگان عنایت می‏کند به عنوان حق مردمان بر خودش به رسمیت شناخته .

تکالیف الهی جز ارشاد بشر به مصالح واقعی‏ خودش نیست . این دستورها و او امر برای سود ذات مقدس خداوند نیست ، او منزه و مستغنی از همه آنهاست . پاداشی که برای این اطاعتها مقرر فرموده لطف و عنایت است ، در عین حال نام این لطف و عنایت را " حق‏ " گذاشته است و خود را به عنوان مدیون بشر به اجر و ثواب نام برده‏ است .

از جمله خصوصیات حق که علی علیه السلام ذکر فرموده یکی این است که در زبان و سخن خیلی آسان است و در عمل و تحقق مشکل ، می‏فرماید :

در مرحله‏ سخن و توصیف و شرح دادن و ذکر مزایا و خوبیها هیچ میدانی به وسعت میدان‏ حق نمی‏رسد ، چقدر خوب و آسان می‏توان در اطراف حق گفت و نوشت و توصیف‏ کرد که در اطراف هیچ چیز دیگر اینطور نمی‏توان میدان داری کرد ، هیچ چهره‏ای مانند چهره حق زمینه توصیف و ستایش ندارد ولی در مرحله عمل هیچ میدانی از میدان حق تنگتر و صعب العبورتر نیست و چقدر عبور از آن گردنه‏ها دشوار است .

خصوصیت سومی که برای حق ذکر کرده این است که رعایت حق در جامعه بدون‏ تعاون و همدرد بودن و همکاریهای اجتماعی میسر نیست ، یک فرد هر اندازه‏ کامل و منزه باشد ، هر اندازه سابقه‏اش در حق زیاد باشد از کمک و همکاری‏ دیگری بی نیاز نیست ، هیچکس نمی‏تواند بگوید شان من بالاتر است از اینکه‏ دیگری بخواهد مرا در کار حق کمک کند و هیچکس هم هر اندازه در نظرها کوچک و حقیر باشد . پایین تر از این نیست که کمک کار و مدد کار دیگران‏ باشد .

نباید چنین تصور کرد که فلان شخص کم شخصیت تر از این است که او را در همکاریهای اجتماعی در راه خیر به بازی بگیریم .

نه هیچکس در سطح‏ عالی تر از همکاری در کار خیر قرار گرفته و نه کسی در سطح پایین تر از اینها قرار گرفته . اینکه خداوند در قرآن کریم فرموده در نیکوکاری و در تقوا معاون و کمک کار یکدیگر بوده باشید ، همه افراد را از عالی و دانی‏ ، عالم و جاهل ، قوی و ضعیف ، ارباب و نوکر ، همه را با هم فرا گرفته‏ است .

اینکه هر کسی خودش را در سطحی بالاتر از همفکری و همکاری با دیگران بداند سبب می‏شود که افراد جامعه اتصال و پیوستگی خود را از دست‏ بدهند ، همان طوری که یک بنا و ساختمان مادامی برپاست که اتصال و ارتباط بین مصالحی که به کار رفته محفوظ باشد والا با انباشتن یک عده آجر و چوب و آهن و سیمان روی یکدیگر بدون آنکه جوش و اتصالی بین آنها باشد ساختمان به وجود نمی‏آید .

رسول اکرم فرمود :
مثل مؤمنین مثل ساختمان است که بعضی بعضی دیگر را نگه‏ می‏دارد ، یعنی بین آنها اتصال و ارتباط بر قرار است .

خصوصیت چهارمی که علی علیه السلام در مورد حق ذکر می‏فرماید این است که‏ اهل حق هرگز از اینکه تذکری به آنها داده شود ناراحت نمی‏شوند و اگر کسی‏ از عرضه داشتن حق بر او ناراحت می‏شود از عمل به حق به طریق اولی روگردان‏ است .

مثلا یک کاسب و یا کارمند اداری و یا یک راننده که مدعی است من‏ در عمل همان طور هستم که مقتضای حق و عدالت است اگر واقعا در گفته خود صادق است از تذکری که دیگران به او می‏دهند که باید چنین و چنان باشی‏ ناراحت نمی‏شود بلکه چون می‏خواهد آن راه را برود از راهنمایی خرسند می‏شود ، ولی اگر در عمل دروغ می‏گوید ، از تذکر دیگران خوشش‏نمی‏آید .

علی علیه‏ السلام این جمله را درباره شخص خودش فرمود و از مردم تقاضا می‏کرد هر تذکری دارید به من بدهید که من از این تذکرات خوشوقتم .



منبع : حکمتها و اندرزها
نویسنده : شهید استاد مرتضی مطهری
صفحه : 109