مقدمه
تقویم به هر کدام از روشهایی اطلاق می‌شود که برای نگهداشتن حساب روزها بکار گرفته می‌شوند. تقویم مجموعه قواعدی را گویند که بتوان شرح وقایعی را به ترتیب زمانی و گاه شماری بر آن مبنا ، بنا نهاد. در محل ، تقویم ممکن است بصورت یک جدول ، یک کتاب و یا یک سری از صفحات باشد که نشانگر روزهای هفته ، ماهها و گاهی شماره ترتیب روز در سال باشد. کاهش یک تقویم اطلاعات بیشتری را شامل می‌شود، مثل تاریخ تعطیلی‌ها و وقایع تاریخی و همچنین اطلاعات نجومی مانند
اهله قمر ، طول روز ، ساعتهای طلوع و غروب خورشید ، خورشید و ماه گرفتگی و جذر و مد.
تقویم آزتک
ریشه لغوی
لغت انگلیسی تقویم دارای ریشه لاتینی است که از اسم روز و اول ماه در زمان رومیها ناشی شده است. کوشش اقوام و علل مختلف در
بوجود آوردن تقویم ، نشانه شروع مطالعات نجومی آنهاست. با استقرار یک تقویم خاص و ثبت وقایع درمدت زمان طولانی ، تقویم یک ملت جزء تاریخ آنها حساب شده و علاقه به آن در میان کسانی که آن را بکار می‌برند افزون می‌شود. لذا اصلاح و تغییر یک تقویم ، امری مشکل بوده و حتی مدللترین اصطلاحات پیشنهادی ، موجب مقاومتهای شدید می‌شود.
واحدهای مورد استفاده در تقویم
اساسی‌ترین واحدهای مورد استفاده در تقویم ، روز ، ماه و سال است که به ترتیب از
حرکات زمین ،
ماه و
خورشید بدست آمده‌اند. نکته پیچیده
تقویمهایی مختلف ، در عدم یکسانی دوره‌های نجومی ، مبنای آنهاست. نوری که از خورشید و ماه می‌آید بر مبنای دوره‌های روز خورشیدی و ماه هلالی است، در حالی که فصول بر مبنای سال برجی است. بسیاری از تقویمهای زمانهای پیش ، در اصل ، بر مبنای ماه بوده‌اند. سال عبارت از 12 ماه 30 روزه بوده و با در میان افزودن ماهها و روزها بطور حسابل شده و یا غیر حساب شده ترتیبی فراهم می‌شد که طول سال با
سال شمسی هماهنگ گردد.
روز
روز مدت زمانی است که زمین یک بار به دورخود می‌گردد. با توجه به نحوه محاسبه طول مدت گردش زمین و مبنای محاسبه آن نسبت به جفتهای مختلف در
فضا ، چند نوع روز تعریف می‌شود. برای لغت روز معانی مختلفی وجود دارد. قدیمیترین معنی آن طول مدت روشنایی و یا روز طبیعی است که در مقابل مدت تاریکی در شب است. در حال حاضر کلمه روز بطور معمول به این معنی اطلاق می‌گردد. اما بیشترین معنی معمول آن مجموعه طول مدت تاریکی و روشنایی و یا شب روز است.
روز شمسی حقیقی (ظاهری)
زمان بین و عبور پیاپی مرکز قرص خورشید ازنصف النهار زمینی یک محل ، روز شمسی (ظاهری) نامیده می‌شود. اصطلاح ظاهری بدان سبب است که گردش خورشید در طول روز در آسمان ، یک گردش ظاهری است و در حقیقت این زمین است که به دور خود می‌چرخد. به عبارت دیگر روز شمسی حقیقی مدت زمانی است که زمین نسبت به مرکز قرص خورشید ، یکبار به دور خود می‌گردد. طول مدت یک روز شمسی حقیقی در تاریخهای مختلف ، در طول سال متغیر است. این بدان سبب است که سرعت زمین در طی حرکت انتقالی آن به دور خورشید ثابت نبوده ، بلکه متغیر می‌باشد و همچنین سطح
دایرة البروج نسبت به سطح
استوای سماوی متمایل است. تغییرات طول روز شمسی حقیقی برای تمام نقاط روی زمین یکسان است، اما طول روز طبیعی و یا طول مدت روشنایی برای مکانهای مختلف متفاوت بوده ، بستگی به فاصله آنها از دایره استوا و یا عرض جغرافیایی آنها دارد. طول مدت یک روز شمسی حقیقی در طی یکسال از 24 ساعت و 30 ثانیه درماه دسامبر تا 23 ساعت 59 دقیقه و 39 ثانیه در ماه سپتامبر متغیر است.
روز شمسی متوسط
برای تعریف روز شمسی متوسط می‌بایست ابتدا خورشید میانگین یا متوسط را تعریف کرد. خورشید متوسط عبارت از نقطه فرضی است که با سرعتی یکنواخت و برابر سرعت متوسط خورشید واقعی بر روی
دایرة البروج ، درامتداد دایره استوای سماوی درحال حرکت باشد. به عبارت دیگر خورشید متوسط
دایره استوای سماوی را با سرعتی یکنواخت در طی یک سال شمسی می‌پیماید، در حالی که خورشید واقعی دایرة البروج را با سرعتی غیر یکنواخت در طی یک سال شمسی طی می‌کند. زمان بین دو عبور پیاپی خورشید متوسط از نصف النهار زمین یک محل ، روز شمسی متوسط نامیده می‌شود. طول زمانی یک روز شمسی متوسط با ساعتهای معمولی ، دقیقا 24 ساعت است.
روز نجومی
درزبان لاتین لغت
Sidus به معنی ستاره است و لغت
Sidereal از همین کلمه مشتق شده است. زمان بین دو عبور پیاپی نقطه اعتدال بهاری از نصف النهار را روز نجومی می‌نامند. مانند آنچه که در مورد روز شمسی مصطلح است، بین روز نجومی ظاهری و روزنجومی متوسط فرق هست، اما اختلاف آنها جزء کوچکی از ثانیه است. یک روز نجومی متوسط 23 ساعت و 56 دقیقه 09054/4 ثانیه است و بنابراین از روز شمسی متوسط که 24 ساعت کامل است به اندازه 3 دقیقه و 90946/55 ثانیه کوتاهتر است.
طول روز طبیعی
گردش ظاهری خورشید به دور محور زمین یک مسیر فنری شکل را در طول سال می‌پیماید. این مسیر در هر روز ، یک حلقه از مسیر فنری شکل و یا تقریبا یک دایره به موازات سطح استوای سماوی است. به علت متمایل بودن محور چرخش زمین نسبت به سطح مدار حرکت انتقالی زمین ، اندازه میل خورشید و در نتیجه ، دایره مسیر گردش ظاهری روزانه خورشید روز به روز تغییر می‌کند. برای یک ناظرمعین صفحه استوای سماوی بوسیله صفحه افق ناظر که شب و روز را از هم جدا می‌کند قطع شده و به دو نیمه تقسیم می‌شود. طول شب و روز برای تمام نقاط روی استوای زمین ، بدون در نظر گرفتن اثر شکست نور در طلوع و غروب خورشید برابر است. به جز در مناطق قطبی ، شکست نور خورشید موجب می‌شود که طول مدت استقرار خورشید در بالای افق روزانه به اندازه 4 دقیقه اضافه شود. طلوع خورشید دو دقیقه زودتر و غروب آن دو دقیقه دیر انجام می‌پذیرد.
بنابراین زمانی که خورشید واقعا در بالای افق است، 4 دقیقه کمتر از مدتی است که ظاهرا خورشید در بالای افق در پهنه آسمان دیده می‌شود. با فاصله گرفتن از استوای زمین و رفتن به نقاط شمالی‌تر و جنوبی‌تر آن ، نابرابری طول شب و روز به تدریج بیشتر می‌شود. در قطبها وضعیت متفاوت است و یک شب تقریبا شش ماهه یک روز تقریبا 6 ماهه را در پی دارد. علی رغم نابرابری طول شب و روز ، در هر نقطه معین بر روی زمین و در یک تاریخ معلوم ، مدت زمانی که خورشید در بالای افق است شش ماه و با گذشت 12 ماه ، طول مدت زمانی که خورشید در زیر افق و یا شب است، نیز شش ماه خواهد بود. البته این مطلب بدون در نظر گرفتن اثر شکست نور است که طول مدت روز را زیاد می‌کند. اگر زمین فاقد هرگونه
اتمسفری بود، مجموع طول روزهای طبیعی و طول شبها در هر نقطه زمین در طی یکسال کاملا برابر بود.
طول مدت بین الطوعین
بین الطلوعین که در بامداد
فلق و در شامگاه
شفق نامیده می‌شود، اصطلاحا به هوای گرگ و میش و یا با روشنی کم اطلاق می‌شود که شب را از روز و یا روز را از شب متمایز می‌کند. وقتی
خورشید در زیر صفحه افق قرار می‌گیرد و به اصطلاح غروب می‌کند، تاریکی دفعتا فرا نمی‌رسد، چه اشعه خورشید هنوز بر طبقات اتمسفر در بالای سر ناظر می‌تابد و آن را روشن می‌کند. ذرات بخار آب و سایر ذرات موجود در اتمسفر نور خورشید را منعکس و آن را در تمام جهات پخش می‌کنند. با فاصله گرفتن بیشتر خورشید از سطح افق به طرف پایین‌تر ، مقدار کمتری از طبقات اتمسفر بالای سر ناظر ، مورد تابش نور قرار می‌گیرد و لذا نور ، پراکنده شده و در نتیجه روشنایی کمتر می‌گردد. نتیجه
رصدهای انجام شده نشان داده است که روشنایی مربوط ، مادامی که خورشید به اندازه 18 درجه در زیر سطح افق قرار گیرد، ادامه دارد.
تقویم اسلامی
تقسیمات روز
طول یک روز به 24 ساعت تقسیم شده است. روز نجومی از 1 تا 24 ساعت شماره گذاری می‌شود، در حالی که روز عرض به دو قسمت 12 ساعتی تقسیم می‌گردد و لذا اصطلاحات قبل از ظهر A.M.) Ante Meridian) و بعد از ظهر P.M) PostMeridian) به علت همین تقسیم بندی 12 ساعته بوجود آمده است. برای اجتناب از بکار بردن مفاهیم قبل و بعد از ظهر ، روش تقسیم بندی ساعات روز عرض از یک تا 24ساعت در بسیاری از کشورها بکار گرفته شده است.
هفته
هفته یک واحد زمانی تقویمهاست که تقریبا در همه ممالک بکار گرفته می‌شود. شماره 7 آن را به اهله قمر مرتبط می‌سازد، اما در حقیقت یک واحد ساختگی زمان است. در بسیاری از زبانها اسامی هفت روز هفته از هفت
جرم سماوی شناخته شده برای قدیمیان ناشی شده است. این هفت جرم سماوی عبارتند از:
خورشید ،
ماه ،
مریخ (بهرام) ،
عطارد (تیر) ،
مشتری (برجیس) ،
زهره (ناهید) و
زحل (کیوان).
ماه
در تقویم یا
گاهنامه گرگوری ، ماهنامه‌ای که گرگوری سیزدهم آن را درست کرد و امروز هم متداول است، ماه به هر یک از 12 قسمت سال اطلاق می‌شود. هر یک از این قسمتها به ماه عرضی یا ماه تقویمی موسوم هستند. از این ماهها فوریه 28 روز ، (در سالهای کبیسه 29 روز) ، سپتامبر ، آوریل ، ژوئن و نوامبر 30 روز و ژانویه ، مارس، مه ، ژوئیه ، اوت واکتبر و دسامبر 31روز است. در سال هجری شمسی متداول در ایران ، 12 ماه به ترتیب فروردین ، اردیبهشت ، خرداد ، تیر ، مرداد و شهریور هر کدام 31روز ، مهر ، آبان ، آذر ، دی ، بهمن هر کدام 30 روزو اسفند 29 روز (درسال کبیسه 30 روز) است. در نجوم اصطلاح ماه به دوره‌ای اطلاق می‌شود که اساس آن حرکت ماه باشد.
یک ماه قمری (Lunar Month: Lunation) ، مدت زمانی است که در آن
دوره اهله ماه طبیعی شود. این دوره که بر اساس یک دور کامل اهله قمر است به نام ماه هلالی نیز معروف است. طول مدت یک ماه قمری بطور متوسط 5/29 روز است. رصد ماه در تعداد زیادی از ماههای قمری متوالی ، موجب شده است که طول متوسط یک ماه قمری دقیقا تعیین گردد. چند نوع ماه دیگر وجوددارد، از جمله:
ماه برجی (Tropical Month) ،
ماه نجومی (Sidereal Month) ،
ماه آنومالسیتیک (Anomalistic Month) و
ماه گره‌ای (Nodical Month).
سال
سال واحدی از زمان است که به منظور برابر کردن طول مدت حرکت انتقالی زمین به دور خورشید ، ایجاد شده است. پیش از سالهای 4000 قبل از میلاد ، مصریان ، طول سال را 365 روز می‌دانستند. این مدت از شمارش روزها بین دو طلوع دورگرد و پیاپی
ستاره شعرای یمانی ، بدست آمده بود. ستاره شعرای یمانی (کاروان کش ، شباهنگ) پر نورترین ستاره آسمان شب و در
صورت فلکی کلب اکبر (سگ بزرگ) قرار دارد. طلوع و یا غروب دورگرد یک
ستاره و یا یک
سیاره ، عبارت از طلوع و یا غروب هم زمان آن با خورشید است. دو طلوع پیاپی ستاره و شعرای یمانی درست قبل از طلوع آفتاب مبنای محاسبه مصریان بود و بین دو طلوع دورگرد ، 365 روز به طول می‌انجامیده است، که در سایر موارد به علت نزدیکی بیش از حد ستاره به خورشید ، قابل رویت نبود. در بین منجمین چند نوع سال مطرح است، از جمله
سال برجی ،
سال نجومی و
سال آنومالیتیک.
مباحث مرتبط با عنوان
