در صورت بروز اختلاف بین حکم عقل و نقل قطعی، آیا باز هم
دلیل عقلی از احترام برخوردار بوده واسلام آن را تایید میکند؟ و یا اینکه پیام این پیامبر درونی، در هنگام تعارض ، شیطانی بوده و پذیرفته نیست؟
- در پاسخ باید گفت ، این احتمال کاملا بیمورد است و به هیچ وجه امکان تحقق ندارد والا تناقض را در پی خواهد داشت. زیرا حجیت ظواهر دینی متوقف بر برهان عقلی است. اثبات ضرورت و حقانیت و عصمت دین، همگی اموری مبتنی بر عقلاند. عقل است که انسان را به پیروی از دستورات دین وا میدارد. حال چگونه ممکن است همین عقل، بر بطلان آن چیزی که ابتدا حقانیتش را اثبات کرده است دلیل اقامه کند؟! و حکمی بر خلاف محتوای حکم پیشین خود داشته باشد؟
علامه طباطبایی در این مورد میفرماید:
- وقتی عقل صراحتا بر حقانیت و درستی قرآن و سنت قطعی دلیل آوردهاست، محال است که دوباره برهانی برخلاف آنها اقامه کند. تعارض بین دو حکمی که به مرحله قطعیت رسیده باشند ممکن نیست. دو حکم عقلی یا شرعی قطعی هرگز نمیتوانند در تعارض با یکدیگر باشند، چنانچه حکم شرعی قطعی با حکم عقلی قطعی نیز امکان تعارض ندارند. زیرا حکم شرعی در صورتی به مرحله قطعیت میرسد که واجد شرایط زیر باشد:
- صدور آن از ناحیه معصوم، قطعی و یقینی باشد.
- دلالتی روشن بر مدعا داشته باشد به گونهای که احتمال دیگری را بر نتابد.
- صدور آن نیز به قصد بیان حکم الهی باشد و احتمال تقیه و ظاهر سازی در آن نرود.
- پس از این مراحل معرفت به دست آمده از دلیل حکم شرعی صفت قطعیت پیدا میکند. حال اگرفرض شود، عقل به صورت قطعی برخلاف مفاد چنین حکمی باشد، طبیعی است که این حکم عقلی قطعی، در چگونگی دلالت دلیل شرعی تاثیر گذاشته و مانع از دلالت قطعی و یقینی آن بر مدعا خواهدشد. و شرط دوم محقق نخواهد بود. بنابراین، تعارض حکم شرعی قطعی با حکم عقلی قطعی،امکانپذیر نیست.
یکی از مواردی که امکان تعارض بین حکم عقل و وحی وجود دارد، جایی است که دلیل عقلیقطعی با ظاهر حکمی شرعی ناسازگار باشد. در اینجا چه باید کرد؟ جانب عقل را مقدم داشت یا
وحی؟
- به عقیده علامه طباطبایی، حکم این مساله بدیهی و روشن است. زیرا حجیت قطع، ذاتی آن است ولزوم پیروی از آن، نیازمند اثبات نیست. و در هرجا، قطع داشته باشیم، آن را با هیچ چیز دیگری معاوضه نخواهیم کرد و چیزی را بر آن مقدم نخواهیم داشت. ظواهر دینی متوقف بر ظهوری است که در لفظ وجود دارد و این ظهور، دلیل ظنیاست و ظن نمیتواند با علم و یقینی که از اقامه برهان حاصل میشود، مقاومت کند.
منابع
- المیزان فی تفسیرالقرآن، ج5، ص 258
- علامه طباطبایی ، شیعه در اسلام، ص 50
- بحارالانوار، پاورقی علامه طباطبائی، ج1، ص 104
- ماهنامه پیام حوزه ، شماره 25