• مغالطاتی از جانب برخی نویسندگان ویا مدعیان اسلام شناسی و حتی برخی مستشرقین در زمینه نسبت دادن این فرضیه و یا مشی فکری به اسلام صورت گرفته است. مثلا ایشان اینگونه اظهار می‏دارند که چون در اسلام اصل پذیرش دین به اختیار و انتخاب انسان واگذار شده و یا در جائی دیگر اسلام به صاحبان دیگر ادیان به دیده احترام نگریسته و حتی در برخی موارد بر اعتقادات و مرام آنان صحه گذاشته شده و یا در موردی دیگر اصول پذیرفته شده در تمامی ادیان را مطرح ساخته و با قبول آنها همگی را بر گرد آن فرا خوانده است، این امور و مواردی دیگر از این دست همه شاهد بر این است که تفکر پلورالیسم دینی مورد تایید اسلام نیز می‏باشد و در این زمینه قلمفرسائی کرده و گاه تا آنجا پیش رفته‏اند که به طورافتخار اسلام را از بنیانگذاران و پیشتازان این مشی فکری قلمداد کرده‏اند. در پاسخ و نقد اینگونه تفاسیر باید چنین گفت که اگر اهداف و ایده‏های فرضیه پلورالیسم دینی در همین امور خلاصه می‏شد سخن ایشان صحیح بوده و اسلام را باید پیشتاز این حرکت دانست،اما هدف و انگیزه داعیان این خط فکری و یا حداقل بنیانگذاران این حرکت در دو قرن اخیر در این امور خلاصه نشده و نهایتا این ایده را مطرح می‏سازند که بر اساس این فرضیه تمامی ادیان و بلکه تمامی مکاتب و ایده‏هائی که به نحوی گویای اصول اعتقادی و باورهای بشری ست‏ بطور هم زمان از حقانیت‏ برخوردار بوده و همگی راهگشای سعادت و رهنمون به خیر و فلاح می‏باشند.

• آیا چنین ایده و انگیزه نهائی و بنیادین پلورالیزم دینی را می‏توان به اسلام نسبت داد؟ در راقع آنچه که در اسلام در زمینه ادیان دیگر و حقانیت‏ بخشیدن به آنها مطرح هست همگی به صورت طولی است و نه عرضی . یعنی با تشریع شدن دین جدید از سوی شارع مقدس که این دین جدید در واقع کاملتر بوده و به عنوان مکمل و یا متمم دین سابق مطرح می‏گردد دیگر جائی برای این سخن نمی‏ماند که هردو و یا هرچند دین در کنار یکدیگر و در عرض همدیگر از مشروعیت‏ بالفعل برخوردار باشند. اگر شارع هر دو و یا هرچند آئین، یک حقیقت است و همه ادیان از یک سرچشمه نشات می‏گیرند که همان منبع فیض مطلق و منشا تشریع و تکوین عالم هستی است، هم اوست که با ارسال دین کاملتر مهر پایان بر مشروعیت دین سابق‏زده و پیروان آن دین را ، اگر پیروان حقیقی باشند و از روی صدق و نه عناد و تقلید کورکورانه در جستجوی حقیقت ‏برآیند، به این دین فرا می‏خواند وبه همگان اعلام می‏دارد که راه فلاح و سعادت را تنها در سایه این دین جستجو کنند. و نهایتا با ارسال رسول خاتم همراه با آخرین رسالت و با اکمال دین و اتمام نعمت، شارع مقدس که خود شارع ادیان سابق و مرسل آدم و نوح و ابراهیم و موسی و عیسی نیز بوده همه عالمیان رابه دعوت عام فرا می‏خواند و اعلام می‏دارد که بدون تردید این دین و تنها این دین برای همگان برگزیده شده و اگر آئینی جز این برگزیده شود مقبول نخواهد افتاد. این تفسیر و برداشت که از اصول اولیه پذیرش دین اسلام بوده و ریشه در قرآن و سیره نبوی دارد هرگز با اصل مبنائی پدیده پلورالیسم دینی سازگاری نداشته و قبول هرکدام به منزله طرد و نفی دیگری است.

• خلاصه سخن آنکه اگر به پدیده پلورالیسم دینی خوشبینانه نظر کنیم و انگیزه‏های سیاسی وراء آن را نادیده بینگاریم، این فرضیه در یک چهارچوب آکادمیک حرکتی بوده و هست در جهت مشروعیت ‏بخشیدن به ادیان ابراهیمی و حتی در یک طیف وسیعتر به تمامی ادیان و مکاتب فکری و اعتقادی به گونه‏ای که همگی در عرض یکدیگر و بطور همزمان دارای حقانیت ‏بوده و پوینده هرکدام به نحوی سعادت و فلاح را خواهد یافت. اما در عین حال، با صرف نظر از اغراض سیاسی که کم و بیش در نهان و آشکار، حرکتهای پولورالیستی را به خصوص در حوزه ادیان هدایت می‏کرده و برخی نتائجی در این زمینه به دنبال داشته، زمانی که از منظر آکادمیک به این حرکت فکری‏نظر کنیم چنین می‏توان نتیجه گرفت که این فرضیه از ابتدا تا کنون نتوانسته دینمداران و حق پویان واقعی را ارائه طریق باشد. آنچه را که به عنوان اصل محوری ارائه نموده و اساس تفکر خود را بر آن نهاده امری نبوده که مورد انکار و یا غفلت هریک از ادیان بوده باشد و آنچه را که داعیه رسیدن به آن را داشته در مقام عمل جامه عینیت و تحقق نپوشیده است، به خصوص از دیدگاه یک مسلمان و با قبول خاتمیت واکملیت دین‏اسلام و همچنین پذیرفتن این حقیقت که تنها دین مقبول نزد صاحب شریعت دین‏اسلام است وبس، جائی برای طرح و قبول ایده پلورالیستی نمی‏ماند.

منابع

• علی ربانی گلپایگانی ، تحلیل و نقد پلورالیسم دینی
• فصلنامه معرفت شماره 14