دید کلی
در نهاندانگان
گل و
میوه و
دانه دستگاه زایا را تشکیل می‌دهند. یک گل کامل از اندامهای پوششی ، اندامهای زایا ، نهنج و دمگل تشکیل شده است. اندامهای پوششی گل شامل کاسبرگها و گلبرگها و اندامهای زایا شامل اندامهای نر و مادگی هستند. دمگل دنباله‌ای است که گل را به محور گل آذین متصل می‌کند و نهنج به نوک دمگل گفته می‌شود که محل اتصال قطعات گل است. تعداد و وضع قطعات گل در گیاهان مختلف متفاوت است و از این تفاوتها برای
رده بندی گیاهان استفاده می‌شود.
پرچمها یا نافه
هر پرچم بطور معمول از
میله و بساک درست شده است. میله در سمت پایین معمولا به نهنج چسبیده و در سمت بالا به بخش حجیمی به نام بساک ختم می‌شود. بساک جوان از سلولهای پارانشیمی مشابه تشکیل شده است اما کم کم در بساک چهار گروه سلولی به نام سلولهای مادر میکروسپور در چهار گوشه آن متمایز می‌شوند. وقتی بساک می‌رسد از این چهار توده سلولی چهار کیسه گرده حاصل می‌آید. در بساک رسیده از خارج به داخل بخشهای زیر دیده می‌شود.
- اپیدرم که شامل یک ردیف سلول کوتینی شده است و بافت محافظ بساک را تشکیل می‌دهد.
- لایه مکانیکی که شامل یک ردیف سلول است. دیواره خارجی این سلولها سلولزی و نازک و بقیه دیواره‌های آن چوبی و ضخیم است.
- یک یا چند لایه سلولهای غذا دهنده که اطراف هر کیسه گرده را احاطه کرده‌اند.
- بین چهار کیسه گرده را بافت پارانشیمی پر کرده است. در این بافت یک دسته آوند چوب آبکش وجود دارد که ادامه آوندهای چوب آبکش میله است.
ساختمان دانه گرده
- پوسته‌ها: دو پوسته دانه گرده را احاطه می‌کنند. پوسته خارجی منفذ دارد و از جنس کوتین است و به آن اگزین می‌گویند. سطح خارجی این پوسته ناهموار بوده و در گونه‌های مختلف شکلهای گوناگون دارد و در تشخیص نوع گیاه موثر است. پوسته داخلی از جنس سلولز است و انتین نام دارد.
- سلولها: هر سلول به نام سلولهای رویشی و زایشی در درون هر دانه گرده جای دارند. سلول رویشی بزرگتر است و سلول زایشی را در برگرفته است. بطور معمول در سیتوپلاسم این سلولها رنگیزه کاروتنوئیدی وجود دارند که رنگ دانه‌های گرده را سبب می‌شوند. دانه‌های گرده بعضی گیاهان در هوا پراکنده شده و با ورود به مجاورت تنفسی برخی افراد حالت آلرژی را ایجاد می‌کنند.
مکانیزم ساخته شدن دانه‌های گرده در بساک
در داخل هر کیسه گرده
سلولهای دیپلوئید به نام
سلولهای مادر میکروسپور یا مادر دانه گرده وجود دارند هر کدام از این سلولها با
تقسیم میوزی چهار سلول (n کروموزومی) هاپلوئید به نام میکروسپور بوجود می‌آورد. سپس هسته هر میکروسپور به طریق میتوز تقسیم می‌شود و دو هسته پدید می‌آورد یکی از این هسته‌ها با مقداری
سیتوپلاسم سلول زایشی را بوجود می‌آورد و هسته دیگر با بقیه سیتوپلاسم به سلول رویشی تبدیل می‌شود. پس با به وجود آمدن پوسته‌های داخلی (انتین) و خارجی (اگزین) هر میکروسپور به یک دانه گرده یا گامتوفیت نر تبدیل می‌شود.
شکفتن بساک
هنگامی که
میکروسپور تبدیل به دانه گرده می‌شود. بساک نیز تغییراتی حاصل کرده ، به بساک رسیده تبدیل می‌شود. لایه مکانیکی بساک که تنها دیواره خارجی سلولهای آن نازک باقیمانده است در اثر خشکی هوا بیش از دیواره دیگر، آب خود را از دست داده و جمع می‌شود و در نتیجه بساک را پاره می‌کند.
شکفتن بساک همیشه با ایجاد شکاف انجام نمی شود ، گاهی شکوفایی بساک با پدید آمدن روزن (مانند
سیب زمینی) و گاهی با ایجاد دریچه (مانند
زرشک) صورت می‌گیرد. در
اکوسیستم‌های آبی ، خشکی هوا در شکفتن بساک دخالتی ندارد بنابراین مکانیسم بشکفتن بساک در همه گیاهان به یک صورت نیست.
مادگی
واحدهای سازنده مادگی
برچه نام دارد. هربرچه ساختمانی همانند برگ دارد و می‌توان آن را یک برگ تغییر شکل یافته به حساب آورد. مادگی ممکن است از یک یا چند برچه درست شده باشد که در حالت اول آن را ساده و در حالت دوم مرکب می‌نامند. در مادگی مرکب ممکن است برچه‌ها جدا از هم (
آلاله و
توت فرنگی) و یا به هم پیوسته باشند.
(زنبق ، پامچال ، اطلسی) در هر برچه سه بخش (تخمدان ، خامه ، کلاله) وجود دارد.
تخمدان بخش حجیم برچه است و در درون آن ساختارهایی به نام تخمک پدید می‌آیند. تخمکها حامل گامتهای ماده‌اند. خامه ستون باریکی است که از سلولهای پارانشیمی ساخته شده و از آن رگبرگی می‌گذرد. در بخشی از خامه بافت مغذی وجود دارد که لوله گرده از آن راه به تخمک می‌رسد. کلاله بخش انتهایی خامه است. سلولهای ترشحی کلاله ماده چسبناکی را می‌سازند که برای رویش دانه‌های گرده محیط مناسبی را پدید می‌آورد.
ساختمان تخمک
بطور معمول هر تخمک از
جسم تخمک و بند درست شده است. جسم تخمک در یک یا دو پوسته محصور است. این پوسته‌ها در نوک تخمک به هم نمی‌رسند و سوراخی به نام
سفت را پدید می‌آورند. در درون تخمک دو بخش مشاهده می‌شود. پارانشیم خورش و کیسه رویانی. پارانشیم خورش کیسه رویانی را در برگرفته است.
در بسیاری از کیسه‌های رویانی تعدادی سلول وجود دارد. سه تا از این سلولها در قطب دور از سفت قرار دارند و به آنها سلولهای آنتی‌پدال می‌گویند. سه سلول هم در قطبی از کیسه رویانی که مجاور سفت است قرار گرفته اند. اینها شامل یک سلول در وسط به نام سلول تخمزا و دو سلول به نام همکار (سینرژید) هستند. بالاخره یک سلول دو هسته‌ای در وسط کیسه رویانی جای گرفته است.
بند
دنباله‌ای است که تخمک را به دیواره تخمدان متصل می‌کند. محل اتصال جسم تخمک به بند
ناف نام دارد و محل اتصال بند به دیواره تخمدان کمی برآمده بوده و
جفت نامیده می‌شود. یک دسته آوند چوب آبکش را (از انشعابات دسته‌های چوب آبکش برچه‌ها) از طریق بند وارد تخمک شده و در قاعده تخمک منشعب می‌شود.
مکانیزم ساخته شدن تخمکها
ابتدا در دیواره تخمدان در محلی به نام جفت یک برآمدگی پدیدار می‌شود. این برآمدگی شامل توده‌ای از سلولهاست که بعدها پارانشیم خورش را پدید می‌آورند. سپس در سمت خارج این توده سلولی دو پوسته بوجود می‌آیند. همزمان با این تغییرات یکی از سلولهای خورش از بقیه متمایز می‌گردد. این سلول که مانند سایر سلولهای پارانشیم خورش 2n کروموزومی است
سلول مادر مگاسپور نام دارد. سلول مادر مگاسپور با
تقسیم میوز چهار سلول n کروموزومی به نام مگاسپور تولید می‌کند.
یکی از این چهار سلول بزرگ می‌شود و سه سلول دیگر از بین می‌روند. هسته سلول باقیمانده (مگاسپور) سه بار به طریق
میتوز تقسیم می‌شود و 8 هسته n کروموزومی حاصل می‌کند. سرانجام هر کدام از این هسته‌ها با مقداری سیتوپلاسم تبدیل به یک سلول می‌شود. در هر قطب سلول مگاسپور 3 سلول قرار می‌گیرد و دوتای دیگر در مرکز آن سلول دو هسته‌ای را بوجود می‌آورند. اکنون سلول بزرگ مگاسپور شامل 7 سلول است و آن را
کیسه رویانی (گامتوفیت ماده) می‌نامیم.
لقاح
آمیزش دو
یاخته نر و ماده را با یکدیگر
لقاح گویند. شکل و اندازه
یاخته‌های نر و ماده در
گیاهان گلدار متفاوت است و آنها را به ترتیب
اسپرم و
تخمزا می‌نامند. از ترکیب هسته هاپلوئید اسپرم با هسته هاپلوئید تخمزا یک هسته دیپلوئید به نام
یاخته تخم بوجود می‌آید. دومین اسپرم با هسته ثانویه (یاخته مادر آندوسپرم) ترکیب می‌شود و آندوسپرم نخستین را تشکیل می‌دهد. که دارای 3n کروموزوم است ترکیب همزمان دو یاخته نر ، یکی با تخمزا و دومی با یاخته مادر آندوسپرم ، را
لقاح مضاعف می‌گویند.
تخم ، پس از تقسیمهای متوالی ، جنین کوچکی را تشکیل می‌دهد که در یک سوی آن
گیاهک دانه بوجود می‌آید. یاخته آندوسپرم نخستین در همه گیاهان بافت آندوسپرم را تولید می‌کند. این بافت در تغذیه گیاهک هنگام رشد نقش مهمی دارد. هر دانه شامل گیاهک و مقداری غذای اندوخته جهت تامین رشد آن است. آندوسپرم نخستین دارای 3n کروموزوم و در نتیجه تریپلوئید است ولی ضمن رشد جنین به مصرف آن می‌رسد و بدین ترتیب در تعداد
کروموزومهای سایر بخشهای گیاه اثر نمی‌گذارد.
مباحث مرتبط با عنوان
