مقدمه
حتما تا به حال متوجه شدهاید که در باغچه منزلتان و یا در گلدان کنار پنجره گیاهانی روئیدهاند که کسی آنها را نکاشته است و نیز بارها دیدهاید که در شکاف دیوارها و لبه پشت بامها هم گیاهانی روئیدهاند و یا آنکه در دوردستترین نقاط کوهستان درختان و بوتههای مختلفی رشد کردهاند. در چنین جاهایی هیچ کس گیاهی نمیکارد. همانطور که در آن گیاه ناآشنای باغچه شما را کسی نکاشته است. پس آنها چگونه به این گونه جاها راه یافتهاند؟ دانه از هنگامی که در خاک مینشیند سفری پر ماجرا را پشت سر میگذارد. سفری پر از شگفتی که برای پیبردن به گوشهای از رازهای آن باید بسیار دقیق باشیم.
دانه چیست؟
دانه قسمت بسیار کوچکی از گیاه است که در بسیاری از گیاهان میتواند با همان خصوصیات گیاهی که آنرا تولید کرده است بوجود آورد. گیاهی که از دانه رشد میکند و به نوبه خود
گل و
میوه میدهد و دانههایی شبیه به دانهایی که کاشته بودید، تولید میکند.
شکل و اندازه دانهها
شکل و اندازه دانهها یکسان نیست و هر گاه گیاهی دانه خاص خود را تولید میکند. دانهها به شکلهای کروی ، تخم مرغی ، سه گوشی ، باریک و دراز ، کوتاه و کلفت ، خمیده ، مارپیچی و … میباشند. حتی دانههایی هم وجود دارد که بال یا دم دارند. شکل بعضی دانهها هم به حشرات شبیه است و به همین خاطر هم اینگونه دانهها مورد توجه بسیاری از پرندگان قرار میگیرند.
رنگ دانهها هم ممکن است ساده یکدست ، خالدار ، راهراه یا سیاه و سفید باشند. اندازه و وزن دانهها نیز متفاوت است. مثلا
دانههای تنباکو آنقدر ریز است که حدود چهلهزار تای آن درون یک میوه جای میگیرد. اما بزرگی یا کوچکی دانه ، نشانه بزرگی یا کوچکی گیاهی که آنرا بوجود آورده است، نیست. مثلا
تخم هندوانه یا
کدو بسیار کوچک است و در واقع بوته کوچکی هم دارند اما از این بوتهها میوههای بسیار بزرگی تولید میشود.
آغاز زندگی گیاه
آغاز زندگی گیاه سریعتر از
رشد ساقه و
برگ است. چون گیاه نیاز به محکم شدن در خاک دارد. ابتدا آب جذب میکند که در نتیجه هم ذخیره غذایی بیشتری را به مصرف گیاهک میرساند و هم با رساندن غذای کافی از خاک توسط آب به تدریج موجب رشد ساقه و برگ میشود. کمکم گیاه بزرگتر میشود و ذخیره غذایی دانه هم تمام میشود. اما به خاطر رشد ریشه گیاه قادر است مواد لازم را از زمین جذب کند.
بدین ترتیب دانه مانند مسافری که آذوقهاش را در کوله پشتی میگذارد و راهی سفر میشود، مواد غذایی لازم را که همان بخش ذخیرهایی است با خود حمل میکند تا در موقع
تولید مثل از آن استفاده کند. اما دانه علاوه بر آب به نور هم احتیاج دارد. حتی
گیاهان سایه پسند هم به نور با شدت کمتری محتاجند.
دانهها چگونه سفر میکنند؟
دانههایی چون حبوبات و غلات و دانههای میوههای خوراکی را انسان با دست خودش در زمین میکارد اما در بیابان که انسان در آنجا زندگی نمیکند دانهها چگونه رشد کردهاند؟ درست حدس زدید. دانههای این گیاهان توسط باد منتقل شدهاند.
انتشار دانهها در اثر ترکیدن میوهها
میوه بسیاری از گیاهان پس از آنکه دانههایشان رسید میترکد و دانههای آنها به اطراف منتشر میشوند. مانند
گل حنا ،
گل رز و
گل بنفشه. در اثر این عمل تخمها با سرعت زیاد به اطراف پخش میشوند. بدین ترتیب گیاه مادر ، دانههایش را در محیطی مناسب در نزدیکی خودش میپراکند و تولید مثل میکند.
انتشار دانهها توسط آب
دانههای گیاهان
افرا ،
کاج ، زبان گنجشک و نارون که دارای بال هستند و سطح آنها نسبت به وزنشان زیاد است به علت همین سبکی نسبی میتوانند با شناور شدن روی آب مسافت زیادی را طی کنند. دانه نارگیل هم که وزن آن گاهی به 27 کیلوگرم میرسد و بزرگترین دانه گیاهی به شمار میآید به این طریق به سرزمینهای دیگر منتثل میشود.
انتشار دانهها توسط حیوانات
تقریبا تمام حیوانات به نحوی در منتشر کردن دانهها نقش دارند. حلزونها ، کرمهای خاکی ، بعضی
ماهیها ،
لاک پشتها ،
تمساحها و
خفاشها به روشهای مختلفی در این امر دخالت دارند. دانه گیاهانی که توسط حیوانات منتقل میشود. باید دارای زوایدی چون خار ، قلاب ، چنگک ، مو ، تیغ و یا ماده چسبندهایی باشد تا حیوانات موقع عبور از میان
گیاهان با آنها تماس پیدا کنند و حیوانات نیز دانهها را به سرزمینهای دیگر ببرند.
انتشار دانهها توسط پرندگان
عادیترین روش انتشار دانه توسط
پرندگان ، خوردن و دفع آنهاست. دانهها به خاطر داشتن پوسته سخت هضم نمیشوند و همراه با فضله پرندگان که حکم کود و مواد غذایی را برای گیاهان جوان دارند، در نقطهای روی زمین میافتند.
کاربرد دانههای گیاهی
- تهیه پارچه مانند دانه کتان ، دانه کتف ، دانه پنبه و …
- تهیه سموم حشره کش.
- تهیه عطرهای طبیعی.
- تهیه غذاها و انواع خوراکی.
- تهیه روغن های گیاهی مانند روغن آفتابگردان ، روغن سویا ، روغن ذرت و …
- تهیه گیاهان دارویی.
مباحث مرتبط با عنوان
