مقدمه
استرلاب نام دستگاهی است که اخترشناسان قدیم ، جهت شناسایی و اندازه‌گیری وسعت و
محل ستارگان و حل مسائل علمی و نظری
نجوم بکار می‌بردند. این وسیله که قدیمیترین ابزار علمی جهان است، توسط ایرانیان به جهان دانش عرضه شده است و انواعی دارد که با نامهای :
کالتام ،
توماری ،
هلالی ،
چلیپایی ،
ذورقی ،
قوسی ،
جامعه جنوبی ،
رصدی ،
شمالی ،
کروی ،
مسطح ،
خطی و
ثلثی مشخص می‌گردد. پیش از اسلام ، تنها از پنج گونه استرلاب یک سوم ، یک ششم ، کروی ، جنوبی و شمالی استفاده می‌شد. پس از رواج اسلام
دانشمندان ایرانی بیشتر از انواع مسطح و خطی و کروی استفاده می‌کردند.
اختراع استرلاب و بی‌مهری نسبت به ایرانیان
استرلاب را ایرانیان اختراع کرده‌اند، ولی جای تعجب که اختراع آن را به یونانیان نسبت می‌دهند.
ابوریحان بیرونی دانشمند بزرگ قرن چهارم هجری در کتاب «
الاستیعاب لصناعته استرلاب» می‌نویسد: «استادم ابی سعید احمدبن عبدالجلیل سجزی (سیستانی) استرلابی از نوع ساده ساخت که آنرا ذورقی نام نهاد و من طرح استادم را که طبق اعتقاد او بر
حرکت زمین به دور خورشید ساخته شده است، تحسین نمودم، زیرا این استرلاب بر اساس این اعتقاد ساخته شد که حرکت دائمی موجود که محسوس می‌گردد از خود
زمین است نه از دیگر افلاک ... .
نظریه بطلمیوس و کتاب
المجسطی او که زمین را ثابت و
خورشید و
اجرام آسمانی را بدور زمین گردان تصور می‌نماید، لغو و بی‌اعتبار است و
دانشمندان و آگاهان علوم نمی‌توانند با دانش قاطع نظریه حرکت زمین را لغو کنند. مگر فلاسفه و طبیعی‌دانان بتوانند از راه خیالبافی لغو این نظریه را اعلم نمایند.» نکته مهم دیگری که از گفته‌های بیرونی بر می‌آید این است که او و استادش احمد سیستانی ، 580 سال قبل از
کپرنیک حرکت زمین را درک کردند. حال آنکه این کشف بزرگ به کپرنیک نسبت داده شده است.
ریشه لغوی و ایرانی استرلاب
بر طبق اسناد بدست آمده در ماوراء النهر ، این دستگاه را «
استاره‌لاب» می‌گفتند. «استاره» یا «استره» که یونانیان «استاریوس» می‌نامند، همان ستاره و نام ایرانی است و «لابیدن» از مصدر پارتی به معنی «تابیدن» است.
«
حسن اسوار» از دانشمندان زرتشتی سده چهارم هجری در کتاب «
المبتدا بعلم النجوم» می‌نویسد: «کتابی از علمای اسکندریه به دستم رسید که در آن اعلام داشته بود بنیاد دانش نجوم را در جهان منجم ایرانی «استره-دوقوس فوقانی» در 3200 سال پیش از
جنگ تروا بنیان نهاده است» چون جنگهای ده ساله تروا 1500 سال پیش از میلاد صورت گرفت، نزدیک به 6700 سال از عمر این دانش می‌گذرد. با این سند خلاف گفته غربیان که استرلاب و نام آن یونانی معرفی می‌نمایند، ثابت می‌گردد.
استرلاب یا جام جم
استرلاب را ایرانیان مسلمان جام جم یا جام جهان‌نما و یا آینه جم می‌خواندند. «جم» با پسوند «شید» ، «جمشید» نامیده می‌شود که از بزرگترین منجمان و ریاضیدانان و فیزیکدانان ایرانی است که در تاریخ اساطیری ایران تا مقام خداوندی ارتقا یافت.
حافظ در غزلی از آینه جام نام می‌برد که منظورش همان استرلاب است که جهان را مانند جام آینه‌واری به آدمی نشان می‌دهد. قدیمیترین کتاب جامع به زبان پارسی دری درباره استرلاب و
ستاره شناسی ، کتاب «
روضه المنجمین» نام دارد که آنرا «شهمردان» فرزند ابی‌الخیر رازی در سده پنجم هجری تألیف کرده است.
قدیمیترین استرلابها
انگلیسیها از سده شانزدهم میلادی (قرن دهم هجری) به مدت سیصد سال فرمانروای دریاهای جهان شدند و در این سالها کاملترین استرلابها را از ایران به انگلستان بردند و اقدام به شناساندن و بهره‌وری از آن کردند. استرلابهایی که از حدود یازده قرن پیش و به دست هنرمندان اصفهانی ساخته شده است، هم اکنون در مالکیت موزه بریتانیا ، موزه ویکتوریا آلبرت ، موزه دریانوردی انگلستان و مجموعه شخصی
آقای ایوانس در شهر آکسفورد انگلستان می‌باشد.
- کهنه‌ترین استرلاب موجود در جهان در مجموعه آقای ایوانی است که به خط کوفی می‌باشد و حدود 1057 سال پیش توسط محمود و احمد ، هنرمندان اصفهانی ساخته شده است.
- استرلاب نفیس دیگری در مجموعه آقای ایوانس وجود دارد که به دستور شاه عباس دوم و با مراقبت محمد شفیع جنابدی ، منجم یزدی ، در اصفهان ساخته شده است.
- بزرگترین و زیباترین استرلاب جهان در زمان شاه سلطان حسین صفوی ، در اصفهان ، ساخته شده است که در تصرف دولت انگلستان است.
مباحث مرتبط با عنوان
