مقدمه
انسان با دانش محدودی که دارد نمیتواند به گفته آخرت و عالم غیب پیببرد و باید تنها به سلسله شناختهای کلی که از
براهین عقلی بدست میآید و اوصافی که بوسیله وحی معرفی شده بسنده نماید. در این بحث قصد داریم تا به ذکر اوصافی که از مرگ تا مرحله ورود به قیامت در
قرآن کریم بدان اشاره شده بپردازیم و چون بیانات قرآن شامل مقدمات آخرت نیز میشود از این رو سخن را از مرگ انسان آغاز میکنیم.
- همه انسانها خواهند مرد : قرآن مجید تاکید میفرماید که همه انسانها بلکه همه جانداران خواهند مرد و در این عالم هیچ کس جاودانه نخواهد زیست.
- «کلٌّ من علیها فانٍ ؛ هرکس روی زمین هست فانی است» (سوره الرحمن _ 26)
- «کلِّ نفسٍ ذائقه الموتِ ؛ هر کسی مرگ را خواهد چشید.» (سوره آل عمران _ 185)
- «اِنّک میتٌ و اِنّهم مَیّتون ؛ همانا تو خواهی مرد و ایشان خواهند مرد» (سوره زمر _ 30)
بنابراین میتوان مرگ را یک قانون کلی و استثنا ناپذیر برای همه جهان دانست.
گیرنده جانها
قرآن کریم گرفتن جانها و قبض ارواح را به چند نفر نسبت میدهد :
- از سویی خودش را گیرنده جان انسانها معرفی میکند در آنجا که میفرماید: «الله یَتوفّی الانفُسَ حینَ مَوتها ؛ خدا جانها را هنگام مرگشان میگیرد.» (سوره زمر _ 42)
- و از سوی دیگر ملک الموت (حضرت عزرائیل) را مامور قبض روح معرفی میکند: «قُل یَتوفّاکم مَلَکُ اَلموتِ الذی وَ کّلَ بکم ؛ بگو جان شما را فرشته مرگ که بر شما گمارده شده میگیرد» (سوره سجده _ 11)
- و در جای دیگر گرفتن جان را به فرشتگان و فرستادگان خدا اسناد میدهد: «حتّی اِذا جاءَ اَحَدَکُم الموتُ تَوَ فّتهُ رُسُلَنا ؛ تا هنگامی که مرگ یکی از شما فرا رسد فرستادگان ما جان او را میگیرند» (سوره انعام _ 16)
بدیهی است هنگامی که فاعلی کار خود را بوسیله فعلی دیگر انجام دهد نسبت کار به هر دو صحیح است و اگر فاعل دوم هم واسطهای در انجام کار داشته باشد میتوان کار را به فاعل سوم هم نسبت داد و چون خدای متعال گرفتن جانها را بوسیله ملک الموت انجام میدهد و او نیز بوسیله فرشتگانی که تحت فرمانش هستند ، هر سه نسبت صحیح است.
آسان یا سخت گرفتن جان
از قرآن مجید استفاده میشود که گماشتگان الهی جان همه مردم را یکسان نمیگیرند بلکه بعضی را با راحتی و احترام و بعضی دیگر را با خشونت و اهانت ، قبض میکنند.
- در مورد مومنان میفرماید: «الذین تَتوفّاهُم الملائکةُ طّیبینَ یقولون سلامٌ علیکم ; کسانی که فرشتگان جانشان را با خوشی میگیرند و به ایشان سلام میکنند.» (سوره نحل _ 3)
- و درباره کافران میفرماید :«red:و لَو تری اِذ یتوفیَّ الذین کفرو الملائکةُ یَضرِبونَ وجوهَهُم و اَدبارَهُم ...هنگامی که فرشتگان ، روح کافران را میگیرند به روی و پشت آنها میزنند...» (سوره انفال _ 50) و شاید بتوان گفت که میان افراد مومن و افراد کافر هم به حسب درجات ایمان و کفرشان تفاوتهایی در آسان یا سخت جان کندن ، وجود دارد.
عدم قبول ایمان و توبه در حال مرگ
هنگامی که مرگ کافران و گنهکاران فرا میرسد و دیگر از زندگی در دنیا نومید میشوند از گذشته خود پشیمان میگردند و اظهار ایمان و توبه از گناهانشان میکنند ولی هرگز چنین ایمان و توبهای پذیرفته نخواهد شد. قرآن کریم در این باره از قول
فرعون ، هنگامی که مشرف به غرق شده بود میفرماید که فرعون گفت : آمنتُ انّهُ لا الا الذی آمنتُ بِهِ بَنو اسرائیلَ و انا مِن المُسلمینَ
ایمان آوردم به اینکه خدایی نیست به جز همان خدایی که بنیاسرائیل به او ایمان آوردهاند و من از اهل اسلامم» (
سوره یونس _ 90) و در پاسخ میفرماید : «
ءَلاانَ و قد عصیتَ قبلُ و کنتَمن المُفسدین » ;
آیا اکنون در حالیکه قبلاً عصیان کرده و از مفسدان بودهای ؟!» (
سوره یونس _ 91)
آرزوی بازگشت به دنیا
قرآن کریم از کافران و تبهکاران نقل میکند که هنگامی که مرگشان فرا میرسد یا عذاب هلاک کنندهای برایشان نازل میشود آرزو میکنند ای کاش به دنیا بر میگشتیم و از اهل ایمان و کارهای شایسته میشدیم ولی چنین آرزوها و درخواستهایی عملی نمیشود. در بعضی آیات ، اضافه میکند که اگر برگرداننده میشدند به همان شیوه گذشته ادامه میدادند. (
سوره انعام _ 28 ، 27) و نیز در روز قیامت هم چنین آرزوها و درخواستهایی خواهند داشت که بطریق اولی ، جواب منفی خواهند شنید : «
اَوتقولَ حینَ تری العَذاب لو اَنّ لِی کرَّةً فاکونَ مِن المُحسنین ؛ یا هنگامی که عذاب را میبیند میگوید :
ای کاش بازگشتی میداشتیم تا از نیکوکاران شوم.» (
سوره زمر _ 58)
از این آیه و آیات مشابه ، به خوبی استفاده میشود که عالم آخرت ، جای انتخاب راه و عمل به تکلیف نیست و حتی یقینی که هنگام مرگ یا در عالم آخرت ، حاصل میشود تاثیری در تکامل انسان ندارد و استحقاق پاداشی نمیآورد، از این رو کافران و گنهکاران آرزو میکنند که به دنیا برگردند تا اختیارا ایمان بیاورند و کارهای شایسته انجام دهند.
از آیات قرآن استفاده میشود که انسان بعد از مرگ و پیش از برپایی قیامت ، دورانی را در عالم برزخ میگذراند و کما بیش شادی و لذت ، یا اندوه و رنجی خواهد داشت. در بسیاری از روایات آمده است که مومنان گنهکار در این دوران ، در اثر پارهای رنجها و عذابها که متناسب با گناهشان میکشند تطهیر میشوند تا در عالم قیامت سبک بار باشند.
نظر به اینکه آیات مربوط به عالم برزخ ، نیاز به بحثهای تفسیری دارد از این رو از بررسی آنها صرف نظر نموده تنها به ذکر آیهای بسنده میکنیم که میفرماید: «
وَ مِن وَرابِهِم بَرزَخٌ اِلی یَومِ یُبعَثونَ ؛
و از پس آنان (بعد از مرگشان) برزخی است تا روزی که برانگیخته شوند» (
سوره مومنون _100)
منابع
- دوره کامل سه جلدی آموزش عقاید _ آیةاله مصباح یزدی
همچنین ببینید
