سلسلهٔ ترکان سلجوقى در آغاز قرن پنجم تأسیس شد. عهد سلجوقیان از دورههاى درخشان هنرى است. معمارى عهد سلجوقى از استحکام و زیبایى خاصى برخوردار است و بناهاى باقیمانده از آن دوران، مهارت و استادى هنرمندان و استادکاران و آگاهى آنان از شیوههاى مختلف معمارى را نشان مىدهد. شکوفایى هنرها در این دوره مدیون آرامش و ثبات سیاسى قلمرو سلجوقیان است، که در آن هنرمندان توانستند آثار متعددى بوجود آورند. در دوران وزارت خواجه نظامالملک در دستگاه حکومت سلجوقی، مدارس زیادى تأسیس شد و تقریباً از همین دوران بود که مدارس از مساجد جدا مىشدند. مدارس این دوره اغلب چهار ایوانى است. در دورهٔ سلجوقیان و بعد خوارزمشاهیان، معمارى داراى اعتبار خاصى بود. تزئینات این دوره، آجرکارى و گچبرى بود. در این ادوار ایجاد بناهایى مثل مسجد، مدرسه، آرامگاه و کاروانسرا توسعه پیدا کرد. از مساجد مهم دورهٔ سلجوقى مسجد جامع اصفهان است، که یکى از بزرگترین و باشکوهترین مساجد جهان بهشمار مىرود. گرچه این مسجد ابداعات هنرى پانزده قرن دورهٔ اسلامى را در خود گرد آورده، لیکن مهمترین و زیباترین بخش این مجموعه منحصر بفرد، متعلق به عصر سلجوقى است. این مسجد با نقشه چهار ایوانى بنا شده است. ترئینات این بنا شامل آجر، گچ و کاشى در تمام قسمتهاى این مسجد بچشم مىخورد، که همگى بىنظیرند. حدود سى کتیبه نیز در این بناى زیبا کار شده است. از معماران و استادکاران این بنا، مىتوان ابراهیم بن استاد اسماعیل بنّاى اصفهانی، عزیزالتقى الحافظ، شمس بن تاج، فخرى بن عبدالوهاب شیرازى و ابوالحسن کارون را نام برد.
مسجد جامع اردستان نیز، به شیوهٔ معمارى مسجد جامع اصفهان ساخته شد و بناى آن در قرون اولیهٔ اسلام در دورهٔ سلجوقى کامل شد. در واقع هر یک از بخشهاى این مسجد در دورهاى خاص ساخته شده است.
مسجد جامع برسیان یا پارسیان، در ۴۲ کیلومترى شرق اصفهان از بناهاى مهم ناحیهٔ اصفهان است، که در زمان ملکشاه سلجوقى احداث شده و در دورهٔ تیمورى و صفوی، مرمت و بازسایى گردیده؛ این مسجد، محراب بسیار زیبایى دارد و داراى کتیبهٔ کوفى برجستهاى است و با آجرکارى و گچبرى نیز تزئین یافته است.
مسجد جامع بروجرد یکى دیگر از بناهایى است که در عهد سلجوقى ساخته شده و طى تاریخ هزار سالهٔ خود بازسازى و مرمت شده است. این مسجد تزئینات جالبى دارد.
بناى اولیهٔ مسجد جامع اردبیل در عهد سلجوقى ساخته شد و در هنگام استیلاى مغولان ویران گشت. تنها یادگار عهد سلجوقیان منارهاى است آجری. این بنا در دورهٔ حکومت ایلخانى بازسازى شده؛ مسجد در دورهٔ سلجوقى روى ویرانههاى یک بناى ساسانى برپا گردیده و داراى یک شبستان گنبددار بوده است. این مسجد در دورههاى بعد نیز بازسازى شده است.
رباط معروف شرف یکى دیگر از آثار مهم عصر سلجوقى است، که در قسمت شرقى راه سرخس، یادگار زمانى است که جاده خراسان به لحاظ رونق تجارت و امنیت کامل، اهمیت فراوانى داشته است. این رباط در ۵۴۹ هجرى در زمان سلطنت سلطان سنجر تکمیل گردیده است. کتیبهاى گچى به خط ثلث در زیر ایوان بنا باقى است. بسیارى محققان رباط شرف را موزهٔ هنر معمارى مىدانند. تنوع آجرکاری، گچبرى و تلفیق آجر و گچ در این بنا بگونهاى است که هر یک مىتواند در ردیف شاهکارهاى هنرى قرن چهارم و پنجم هجرى قرار گیرد. این بنا طى سالهاى اخیر مرمت و بازسازى شده است.
معماری ایران در دوره خوارزمشاهیان
مسجد جامع زوزن، فرومه و گناباد از نمونههاى معمارى دورهٔ خوارزمشاهى است. مسجد زوزن نزدیک مرز کنونى ایران و افغانستان است. مسجد فرومه یا فریومه در خراسان بین سبزوار و نیشابور واقع شده؛ و مسجد گناباد از دیگر مساجد خراسان است. هر سه این بناها داراى نقشهٔ دو ایوانى است.
ایلخانیان
از نخستین اقدامات ایلخانان مغول پس از فتح بغداد رصدخانهاى بود که در مراغه در شمال غربى ایران ساخته شد. در دورهٔ ایلخانى بناهایى چون سلطانیه، مسجد جامع ورامین، پامنار کرمان و مقابرى چون گنبد سرخ، گنبد علویان، برج علاءالدین ورامین، نشاندهندهٔ توسعهٔ معمارى این دوران است. معمارى ایلخانى با اندکى اختلاف، ادامهٔ معمارى دوران قبل از خود یعنى سلجوقیان است.
استادکاران و معماران دورهٔ ایلخانى نقشهٔ چهار ایوانى را براى ایجاد بناهایى چون مدارس، مساجد، کاروانسراها ... بکار بردند. نوع و شکل گنبدها به شیوهٔ سلجوقى ادامه یافت. بیشتر بناهاى دورهٔ ایلخانى توسط معماران و هنرمندان محلى ساخته شد. و بناهاى باشکوهى مثل سلطانیه و غازانیه، با صدور حکم و فرمان شاهان ایلخانى ساخته شد.
معمارى این دوره شاهد تحولاتى ویژه گردید. تزئینات گچبری، کاشىکارى و آجرکارى با مهارت خاص بناها را زینت مىداد. محراب مسجد جامع اصفهان، مسجد جامع ارومیه، اشترجان و دیگر بناها نشانگر اوج رونق و شکوفایى این هنر تزئینى است.
مسجد اشترجان در نزدیکى اصفهان و داراى تزئینات مقرنسکاری، کاشىکارى و آجرکارى است. کتیبههاى سردر مسجد به خط ثلث لاجوردى در زمینهٔ فیروزهاى قرار گرفته است. محراب این مسجد از زیباترین بخشهاى این بناست. اطراف آن با کتیبههاى گچبرى شده به خط کوفى تزئین یافته. این مسجد در عهد تیمورى و صفوى مرمت شده است.
مسجد جامع ورامین نیز در عهد ایلخانى بنا شده و نقشهٔ چهار ایوانى دارد. گنبد مهمترین بخش بناست. سردر ورودى بلند و کشیدهٔ مسجد با طاقنماهایى که در دو طرف آن قرار دارد، نمودار ویژگىهاى معمارى ایلخانى است. این سردر با کاشى معرق تزئین شده و داراى کتیبههایى بهخط ثلث بر زمینهٔ لاجوردى است. مقرنسهاى سردر ورودى نیز تلفیقى از کاشى و آجر است. این مسجد در عهد شاهرخ تیموری، بازسازى شده است.
امتیاز: 0.00
وزارت آموزش و پرورش > سازمان پژوهش و برنامهريزی آموزشی
شبکه ملی مدارس ایران رشد
ارسال ها: 252
شما باید یک عنوان و متن وارد کنید!