یاد خدا که ذکر نیز می‌گویند یکی از ویژگیهای معتقدان حقیقی به خداوند متعال می‌باشد، در قرآن کریم نیز به این حقیقت اشاره گردیده و دستور به یاد نمودن خدا و عدم فراموشی حضرت حق تعالی را داده و حتی در قسمتی از آیات نیز انسان را متوجه این امر کرده که اگر می خواهی من (خدا) شما را فراموش نکنم، پس مرا یاد کنید تا شما را یاد کنم. حضرت علی علیه السلام نیز یکی از ویژگیهای متقین را ذکر کردن بیان فرموده که متقین کسانی هستند که صبح می‌کنند در حالیکه تمام همّت و تلاش وی برای ذکر گرفتن می‌باشد.

بر این اساس نگاهی کوتاه بر ذکر خدا خواهیم انداخت.

تعریف ذکر

ذکر در لغت به معنی حفظ معنای یک شی یا حاضر کردن آن معنی می‌باشد و علاوه بر آن حفظ معنای یک چیزی یا به خاطر فراموشی است یعنی ما یک چیزی را بیاد می‌آوریم به خاطر اینکه فراموش کرده بودیم و با بیاد آوردن دوباره آن، از فراموشی آن مطلب رهایی جسته ایم و یا به خاطر ادامه حفظ است. پس ذکر به هر دو معنی در مورد مومنین این است که مومنین پیوسته یاد خدا را هم در زبانشان تکرار می‌کنند و زبانشان به ذکر خداست و هم قلبشان. چنانکه در آیه 205 سوره اعراف نیز به این مطلب اشاره شده که « یاد کن پروردگارت را در درون خود از روی زاری و ترس و نه با گفتاری آشکار».

انواع ذکر

از مطالب بالا چنین نتیجه گیری می‌شود که ما دو نوع ذکر داریم یک ذکر لفظی و زبانی مانند گفتن اللهاکبر، گفتن سبحان الله، لااله الا الله گفتن و...
دیگری ذکر قلبی، و آن به این معناست که آدمی با تمام وجودش به یاد خدا باشد چه در ظاهر و چه در باطن، و در همه اعمالی و رفتارش، رضای خدا را مدنظر داشته باشد و او را ناظر بر اعمال خویش ببیند و از انجام اعمالی که می‌داند مورد رضایت خداوند نیست، دوری کند. که این ذکر نوع بهتر از ذکر زبانی و لفظی است، همچنانکه حضرت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در ضمن وصیتهایش به امام علی فرموده اند که: « و در هر حال به یاد خدا باش و یاد خدا - تنها – سبحان الله و الحمدالله و لااله الا الله و الله اکبر نیست، بلکه یاد خدا آن است که شخص، هنگام روبرو شدن با حرام، از خدا بترسد و آن را ترک گوید». پس اهل ذکر کسانی هستند که خود را در محضر خداوند متعال حاضر می‌بینند و به غیر خدا توجهی ندارند. در حدیث معراج یکی از ویژگیهای مومنین را ذکر داشته و بیان می‌دارد که « لذت این دسته از اهل بهشت به عذاب و شراب بهشتی نیست بلکه بله یاد خداوند و گفتگوی با اوست».

مصادیق ذکر

قرآن کریم

خداوند متعالب در آیه یک سوره اعراف، قر آن را ذکر معرفی نموده بیان می‌دارد که « کتابی است که به سوی تو فرستاده شد تا اینکه تو از آن دلتنگ نبوده باشی و بواسطه آن مردم را بترسانی و (قرآن) ذکری است برای مومنین» و باز در سوره حجر آیه ششم نیز می‌فرماید: « و گفتند ای کسی که برایش ذکر نازل شده» بر این اساس، کسانی که اهل ذکر واقعی هستند اهل قرآن می‌باشند و در قرآن نگاه کرده به دستوراتش عمل می‌کنند. و شاید بر این مبناست که قرآن دستور می‌دهد که از اهل ذکر سوال کنید چرا که اینها قرآن را خوانده و به دستوراتش اطلاع دارند.

پیامبر اکرم

خداوند متعال علاوه بر قرآن، حضرت محمد را نیز به عنوان ذکر معرفی نموده از جمله در آیه 54 سوره قلم که« می‌گویند او _به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم- دیوانه هست و او نیست جز ذکر دو عالم» پس ایشان نیز یکی از مصادیق ذکر است.

نماز

یکی دیگر از مصادیق کامل ذکر، نماز می‌باشد زیرا نماز علاوه بر ذکر زبانی بودنش، مصداق اطاعت از حضرت حق نیز می‌باشد. چنانچه پس از مبعوث شدن حضرت موسی به پیامبری در سوره طه آیه 14 می‌فرماید که نماز را برای یاد من به پا دار. چون بر اساس آیه 152 سوره بقره نتیجه ذکر خدا را کردن یاد شدن خودمان از طرف خداوند است. در حدیثی قدسی نیز می‌خوانیم که من همنشین کسی هستم که مرا یاد کند، در حدیثی از امام صادق علیه السلام داریم که خداوند می‌فرماید: « فرزند آدم مرا در نفس خود یاد کن تا تو را در نفس خود به یاد آورم، فرزند آدم مرا در خلوت یاد کن تا تو را در خلوت یاد کنم. مرا در جمع یاد کن تا تو را در جمعی که بهتر از جمع تو هست یاد کنم». و همچنین در اکثر آیات قرآن پس از ذکر خدا، نماز را به عنوان بهترین مصداق ذکر می‌شمارد در آیه 37 سوره نور می‌خوانیم که « مردانی که نه تجارت و نه معامله‌ای آنان را از یاد خدا و بر پا داشتن نماز و ادای زکات غافل نمی‌کند».

نماز جمعه

در سوره جمعه آیه نهم، نماز نیز به عنوان یکی از مصادیق ذکر خدا معرفی شده است.

فواید ذکر

جلب توجه خدا

هچنانکه گفتیم یکی از فایده‌های یاد خدا بودن، این است که خداوند نیز به یاد ما خواهد بود که در یاد خدا بودن، همانا توجه خاص و ویژه خداوند به بنده می‌باشد در آیه 152 سوره بقره نیز آمده: « مرا یاد کنید، شما را یاد کنم».

زنده و نورانی شدن قلبها

امام سجاد علیه السلام می‌فرماید « خدا با یاد تو قلبم زنده می‌شود.» و امام علی علیه السلام نیز می‌فرمایند « کسی که خدای سبحان را یاد کند خداوند نیز قلبش را زنده می‌کند و عقل و خرد او را نور می‌بخشد.»

آرامش روانی (دوای استرس)

خدا کسی است که بالاتر از او کسی دیگر نیست، همه کارها را می‌تواند انجام دهد، انسان را از سختیهای غیر قابل تحمل نجات دهد، پس کسی که به چنین خدایی معتقد شد و پیوسته با یاد چنینی خدایی زندگی کرد هیچ وقت در برابر مشکلات مالی، اجتماعی و روحی و روانی، خم به ابرو نیاورده و با توکل بر خدا، بر تمام مشکلات پیروز خواهد شد و با اعتماد به خدا، قلبش را نیز آرامش می‌دهد؛ در آیه 28 سوره رعد نیز به این مطلب اشاره شده که « آنان که ایمان آورده‌اند و دلهایشان با یاد خدا آرام می‌گیرد بدانید که تنها با یاد خداست که دلها آرامش می‌یابد.» و در آیه 201 سوره اعراف نیز بیان گردیده که « پرهیزگاران هنگامی که گرفتار وسوسه‌های شیطان می‌شوند به یاد (خدا) افتند و ناگهان بینا شوند.»
جمع بندی
پس با توجه مطالب گفته شده ذکر خدا تنها ذکر زبانی نیست بلکه یک مرتبه بالاتر از آن، ذکر قلبی را نیز شامل می‌شود و آشکار گردید که کسی که ذکر خدا را می‌گوید باید به دستورات قرآن، پیامبر اکرم نیز توجه کامل را نماید و فقط با الله اکبر گفتن، خودش را دلخوش ننماید، بلکه ذکر لفظی مقدمه‌ای به ذکر عملی انسان باید باشد و اینکه مصداق ذکر، قرآن و پیامبر و نماز می‌باشد و ذاکر و ذکر گوینده باید اهل قرآن، عمل کننده به سیره پیامبر و نماز خوان نیز باشد و آخر اینکه نتیجه ذکر به خودمان بر می‌گردد و آن اینکه ما به تو سط داروی ذکر، از بیماری قرن اخیر، که استرس و اضطراب می‌باشد رهایی خواهیم یافت.

برای مطالعه بیشتر مراجعه شود به

• پیامدهای اعراض از ذکر خدا
• یاد خدا و آثار و برکات آن
• یاد خدا و تناول طعام

منابع

1. محمد تقی مصباح یزدی، راهیان کوی دوست، شرح حدیث معراج موسسه آموزش و پژوهشی امام خمینی - چاپ چهارم 1379
2. قادر فاضلی، اوصاف متقین، ترجمه و شرح و تفسیر خطبه همام، نشر فضیلت علم زمستان 1377
3. پژوهشکده تحقیقات اسلامی، علوم و معارف قرآن - پائیز1381