قزلباش / سرخ کلاهان

«874 ق / 1469 م«

قزلباشان یا قزل برک یا سرخ کلاهان، به طوایف مختلف ترک، که با سلطان حیدر، و به ویژه با پسر او شاه اسماعیل اول صفوى، در ترویج مذهب و تشیع و تحصیل سلطنت یارى کردند، گفته مى‏شود. این طوایف ترک، به سبب کلاه سرخ دوازده ترکى که بر سر مى‏گذاشتند به قزلباش »سرخ کلاه« معروف شدند. کلاه سرخ یا تاج قزلباش را نخست سلطان حیدر براى صوفیان و مریدان خود، که آن زمان طاقیه ترکمانى بر سر مى‏بستند، ترتیب داد. در تاریخ جهان آرا، منسوب به ابوبکر تهرانى آمده است: ».... سلطان حیدر شبى در خواب دید که .... حضرت امیرالمؤمنین صلوات الله علیه، ظاهر گشته فرمود که اى فرزند وقت آن شد که از عقب تو فرزند ما خروج کند و کاف کفر را از روى عالم براندازد. اما مى‏باید که از براى صوفیان و مریدان خود تاجى بسازى، از سقرلاط سرخ. و آن حضرت مقراض در دست داشت و هیئت تاج را برید و به دوازده ترک قرار داد. چون سلطان حیدر بیدار گردید، آن روش را در خاطر داشت و به همان روش تاجى برید و صوفیان را مقرر کرد که هر کدام تاجى بدان نحو ساخته بر سر گذارند و او را تاج حیدرى نام نهادند«.

تاج حیدری به روایت تاریخ جهان آرا

تاریخ جهان آرا، در جاى دیگرى بعد از بیان وقایع آغاز سلطنت شاه اسماعیل اول، مى‏نویسد: ».... در آن حین سیدى از سادات، که در دار السلطنه تبریز مسکن داشت و موسوم به میر عبدالوهاب بود، تاجى گلدار موافق خاطر خواه آن حضرت به نظر کیمیا اثر شهریار شریعت پرور رساند. آن حضرت تعجب نموده فرمودند که تو این نوع تاج را در کجا دیدى که موافق است با آنچه من دیده ام. آن سید به ذروره عرض رسانید که چند گاه قبل از این در عالم رؤیا حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام را دیدم و آن حضرت تاجى بدین صفت از کاغذ بریده به من داده و فرمودند که یکى از فرزندان ما مروج مذهب به حق خواهد بود، و خطبه اثنا عشرى در این شهر خواهد خواند. تو این کسوت را دوخته به نظر او برسان که بر سر مبارک گذارد .... مقرر شد که صوفیان این سلسله .... تاج دوازده ترک حیدرى را در میان گلى بگذارند و دستار سفید بر دور آن تاج پیچیده جیقه و زلف و مار و ابلق نصب نمایند ....«.

اساس تاج قزلباش، کلاه نمدین سرخى بود که به نوک بلند قطور سرخى مى‏پیوست و این قسمت از کلاه، به عدد دوازده امام، دوازده چین کوچک، یا دوازده ترک داشت. گرد کلاه سرخ، دستارى سپید یا سبز از ابریشم مى‏پیچیدند، که آن را به صورت عمامه بزرگى جلوه مى‏داد و نوک سرخ و دوازده ترک از میان آن بیرون مى‏ماند و به صورت خاصى جلب توجه مى‏کرد. آن کلاه سرخ را با نوک دوازده ترکش تاج مى‏خواندند.