مرزبان بن محمد
«346 330 ﻫ / 957 941 م»
مرزبان بن محمد بنیانگذار در خاندان سالاریان و فرمانروای
طارم بود که پس از انقراض
خاندان بنی ساج در آذربایجان با توطئه وزیر دسیم بن ابراهیم شادلویه ، در سال (330 ﻫ / 941 م) به فتح آذربایجان تحریک شد. آنچه که در سلطه مرزبان محمد بر آذربایجان و تحکیم قدرت وی، به یاری آمد، پشتیبانی عناصر دیلمی در سپاه دسیم بود که رهبر خود را رها کرده و به مرزبان پیوسته بودند، از این رو، دسیم ناگزیر به
ارمنستان گریخت و به این ترتیب آذربایجان به دست مرزبان افتاد. دلجویی مرزبان از روسای دیلم که در سپاه دسیم و باقی مانده لشکر بنی ساج، پشتیبان واقعی وی بودند، عناصر کرد سپاه دسیم را از وی رنجاند. علی بن جعفر که به دستور مرزبان همچنان وزارت را داشت، با حکمی که از سوی وی به او ابلاغ شد عازم
تبریز شد، اما در آنجا به دسیم پیوسته و طرح توطئهای علیه مرزبان را فراهم دیدند اما این توطئه راه به جایی نبرد، با ورود مرزبان به تبریز، علی بن جعفر که از عقوبت جسته بود، خانه نشین شد و سرانجام مرزبان با رفع فتنههای محلی به ارمنستان ، دبیل،
اران و
دربند دست یافت (حدود 333 ﻫ / 944 م).
اما چندی بعد با حمله دریایی قابل ملاحظهیی از دزدان دریایی طوایف
روس مواجه شد که از سالها پیش در مدتی نزدیک به نیم قرن، گهگاه از طریق رود اتل (= ولگا) به خزر میآمدند و در سواحل جنوبی این دریا به غارت و دزدی مسلحانه میپرداختند و همچنین در عهد
علویان نیز مکرر در کرانههای
طبرستان دستبردهایی از این گونه میزدند. این بار دزدان از طریق رود کور (= کورا) در شهر آباد و پر جمعیت ، اما بالنسبه بیدفاع بردعه در ولایت اران پیاده شدند. مقصد آنها همچنان که خود اعلام کردند بر خلاف مهاجمان
روم و ارمن که هر از گاهی به ولایات مرزی تاخت و تاز میکردند، جنبه دینی نداشت بلکه مقصودشان غلبه و تاراج بود. از همان آغاز تهاجم ، شهر عرضه غارت و تجاوز بیامان آنها واقع شد. ناچار عامه مسلمین در مقابل آنان که ضمن غارت گویی طالب اخذ نوعی جزیه نیز بودند، به مقاومت سرسختانهیی تشویق شدند. از سوی دیگر جنگجویان مهاجم چون بر مدافعان شهر غالب آمدند دست به قتل عام زدند. با ورود مسطوعه بلاد مجاور، زد و خورد سختتر شد و مقاومت و خشونت روسان هم چنان که از اشارات ابنمسکویه مولف تجارب الامم برمیآید ، دشت بیشتری گرفت. با آن که در طی این زد و خوردها تعداد زیادی از دزدان دریایی به هلاکت رسیدند ولی شهر همچنان در دست آنها باقی ماند که در این بین تعداد زیادی از اهالی شهر به هر وسیلهای که بود، آنجا را ترک گفتند. بالاخره پس از توقف طولانی که منجر به بروز بیماریهای واگیردار در بین آنها شد، وقتی شهر را ترک کردند، هر چه را در خانهها و بازارها یافته بودند به عنوان غنیمت همراه بردند ( حدود 334 ﻫ / 945 م) و تلفات سنگینی که به علت هجوم مسطوعه یا به دنبال بروز وبای مهلک داده بودند، با غارتهایی که از این هجوم نصیب آنها شد جبران کردند.
نواحی مرزی ماد و هخامنشی سرآغاز یک سلسله هجومهای غارتگرانه
این تهاجم بدفرجام که خاطره تجاوزهای دیرینه سکاهای وحشی حدود دانوب را بر نواحی مرزی ماد و هخامنشی تجدید کرد ، در دوران اسلامی مقارن فرمانروایی علویان در طبرستان نظایر یافت. این نواحی سرآغاز یک سلسله هجومهای غارتگرانه دیگر شد که بعدها مرزهای ایران را از جانب آذربایجان ، اران و خزر در معرض یک تهدید مستمر قرار داد که هنوز شبح آن نیز باقی است. هر چند در دفع این فتنه، عدت و سپاه سلار آذربایجان به اندازه کافی موثر نبود و اختلافات محلی، ضعف
خلافت و بعد مسافت بین دار اسلام و بلاد روس، تعقیب متجاوزان را قابل تحقق نشان نمیداد، ولی تدبیرهای مجاهده آمیز جنگی خود مرزبان و سلحشوری و جانبازی دیلمانش، درس فراموش نشدنی به مهاجمان بیگانه داد که آنها را به تفاوت دنیای اسلامی و ایرانی با نواحی غربی و جنوبی دریای سیاه که معرض تاخت و تازشان واقع میشد، آگاه کرد.
پس از این واقعه، مرزبان به دلیل اهانتی تحمل ناپذیر و به رغم آن که پدرش او را از این اقدام منع کرده بود، خود را در مبارزه با
آل بویه ناچار دید که به این ترتیب عازم تسخیر
ری شد، اما لشکرکشی او منجر به شکست و اسارتش به دست رکن الدوله دیلمی شد ( 337 ﻫ / 948 م ). معهذا اسارت و حبس طولانی سالار مرزبان در قلعه سمیرم فارس که دسیم را بر آذربایجان مسلط کرده بود، با رهایی افسانهوار او از حبس و بند دشمن که به تدبیر و کمک مادرش؛ خراسویه انجام پذیرفت، به سلطه دسیم خاتمه داد ( 341 ﻫ / 952 م ). پیمان دوستی هم که بین مرزبان و رکنالدوله در ری به امضا رسید ( 343 ﻫ / 954 م )، موضع مرزبان را از تحریکات آل بویه مصون داشت. از آن پس فرمانروایی مرزبان بر آذربایجان علیرغم گرفتاریهایی که با دیالمه آل بویه داشت ،غالبا" با قدرت و تدبیر قرین بود.
اقدامات مرزبان بن محمد در نشر و تبلیغ مذهب اسماعیلیه
اقدامات او در نشر و تبلیغ مذهب
اسماعیلیه، که ظاهرا" به سعی او و وزیرش علی بن جعفر در آذربایجان رواج پیدا کرد، پیروان قابل ملاحظهیی یافت که این امر موجب تحریک تعصب مخالفان و همچنین تزلزل دولتش نشد. روایت بسیاری از مورخان اسلامی حاکی از آن است که شاهزادگان ارمنی،
گرجی، حکام
شروان و و فرمانروایان ولایات اران، انجاز و جبال
قفقاز غالبا" نسبت به وی اظهار طاعت و فرمانبرداری میکردند که در عین حال باج سالیانه نیز به وی میپرداختند.
شهرت مرزبان به سلار (= سالار ) ، خاندان
آل مسافر ولایت طارم را در آذربایجان به عنوان بنی سالار یا سالاریان معروف ساخت مرزبان در 346 ﻫ / 957 م ، دار فانی را وداع گفت.
به طور خلاصه :
مرزبان فرزند
محمد بن شداد و برادر ابوالحسن علی لشکری بود که به همراه برادر و پس از مرگ پدر، برای مدتی در پناه امیران نصرانی در
ارمنستان باقی ماند. بعدها که با همراهی برادر توانست بخش قابل ملاحظهای از سرزمینهای قلمرو پدرش را باز پس گیرند و همچنین سپاهی فراهم آورند، ولی سرانجام غلبه آنان بر این مناطق توسط سالاریان که در ضعف و انحطاط به سر میبردند، مورد شناسایی قرار گرفت. قتل فرزند مرزبان به نام محمد توسط برادر دیگرش
فضلون بن محمد که بر گنجه حکمروایی میکرد تا حدودی قدرت فضلون بن محمد را در آن نواحی بلامنازع ساخت. رجوع کنید به مقاله (
شدادیان)
