بخش سی و دوّم مراکز تمدنی در فلات ایران تا باستان‌شناسی ایران باستان و تجمل‌گرائی و جواهردوستی ایرانیان
فصل دوم
نظری به باستان‌شناسی ایران باستان
این مقاله برگرفته شده از جلد سوم دانشنامه دانش گستر از یک مجموعه هجده جلدی که در 1389 تحت نظر کامران فانی و دیگران منتشر شده‌است.
ایرانیان تا دروه قاجاریه از باستان‌شناسی کشور خویش اطلاعی نداشتند. محمد حسن خان اعتمادالسلطنه از فرهیختگان ایران عهد ناصرالدین شاه از معدود کسانی بود که به پژوهش در تاریخ باستان و جمع‌آوری مطالعه سکه‌های قدیمی علاقه داشت. پیشتر در قرن 18 میلادی سیا مانی چون نیبور و جیمز موریه از آثار تاریخی بازدید کرده و گزارش‌هایی نوشتند. نیبور کتیبه‌های هخامنشی و نقوش برجسته ساسانی در فارس را مورد مطالعه قرار داد. این مطالعات سبب شد که گروه‌هایی از باستان‌شناسان موجود در بین‌النهرین تحت ریاست مارسل و ژان دیولافوا در 1880 به ایران آمده و کاوش‌های شوش را ادامه دادند. آنان در 1884 کاخ آپادانای شوش را کاوش کردند و موزه لوور پاریس را از تمدن‌های ایران باستان انباشتند. فرانسویان در 16 ذیعقده 1312 هجری قمری یعنی یک سال قبل از قتل ناصرالدین شاه برابر با 12 مه 1895 امتیاز انحصاری کاوش‌های باستان‌شناسی در ایران به ویژه در شوش را از ناصرالدین شاه قاجار گرفتند. این قرارداد انحصاری در 14 ربیع‌الثانی 1318 هجری قمری برابر با یازدهم اوت 1900 هم‌زمان با سلطنت مظفرالدین شاه در پاریس برای مدت شصت سال دیگر تمدید شد. قبلا موسیو تولوزان پزشک ویژه ناصرالدین شاه در 1895 امتیاز حفاری و خرید و فروش عتیقه را از دولت ایران گرفته‌بود.
پس از قرارداد 1900، ژاک دمورگان معدن‌کار فرانسوی که به شرق شناسی علاقمند بود کاوش‌های گسترده شوش را ادامه داد و موزه لوور را از آثار شوش آراسته کرد.
بعد از او شرق شناس دیگری به نام رولان دو مک نم در دهه 1930 جانشین ژاک دمورگان شد. کاوش‌های فرانسوی در ایران از 1880 تا 1929 بدون نظارت دولت ایران انجام می‌شد و منافع ملی و مصالح فرهنگی ایرانیان مورد توجه فرانسویان نبود. در اکتبر 1927 دولت فرانسه تحت فشار دولت امریکا و کوشش‌های انجمن آثار ملی که از جانب هرتسفلد شرق شناس آلمانی و عبدالحسین تیمورتاش وزیر دربار و ذکاءالملک فروغی اداره می‌شد، قرارداد 1900 را ملغی اعلام کرد. اما براساس قرارداد جدید انحصار فرانسه کاملاً قطع نشده آندره گُدار در ژانویه 1929 ریاست اداره عتیقات ایران را به مدت بیست سال در دست گرفت. متأسفانه در دوره تصدی آندره گدار نیز دست فرانسه را در تاراج آثار میراث فرهنگی خوزستان و سایر نقاط به ویژه شوش بازگذاشت. در سال 1309 هجری شمسی قانون حفظ آثار باستانی و میراث در مجلس شورای ملی به تصویب رسید. پس از تأسیس موزه ایران باستان در 1316 هجری شمسی ریاست آن بر عهده آندره گدار فرانسوی واگذار شد طبق قانون مصوبه 1309 به هئیت‌های اکتشاف کننده آثار باستانی اجازه می‌داد که نیمی از آثار بدست آمده را به عنوان حق‌الزحمه از کشور خارج کنند. در همان زمان آمریکایی‌ها در رقابت با فرانسویان وارد عمل شدند و موسسه شرق‌شناسی دانشگاه شیکاگو به سرپرستی باستان‌شناسان امریکایی و آلمانی به ایران آمدند و به اتفاق فرانسویانی که در این کار سابقه داشتند شروع به حفاری در تپه‌های تاریخی پرداختند. ابتدا حفاری در تورنگ تپه استرآباد آغاز شد و به موازات آن از موزه متروپلیتن عازم ایران شدند و آن‌ها در تخت ابونصر در 6 کیلومتری شیراز حفارهایی انجام دادند. در 1311 هجری شمسی هیئت‌های فرانسوی تحت سرپرستی ژژژ کنتونو، رومن گیرشمن در اطارف شوش و تپه سیلک موفق به حفاری شدند. با تأسیس دانشگاه تهران در 1312 هجری شمسی گروه آموزشی باستان‌شناسی تأسیس گردید و رؤسای ایرانی مانند مرحوم مهدی بهرامی، عیسی بهنام به عنوان اولین نسل باستان‌شناسان ایرانی دلسوز به انجام وظیفه پرداختند و در اواخر دهه 1320 کلیه امور باستان‌شناسی کشور را در دست گرفتند. با خروج آندره گدار از ایران در سال 1328 هجری شمسی مرحوم محمد تقی مصطفوی به ریاست اداره کل باستان شناسی ایران منصوب شد و با دقت کامل در دفتر کار خود در موزه ایران باستان، در مورد نحوه شناسایی میراث فرهنگی ایران به مردم کشور کنفرانس‌ها و سمینارهایی تشکیل می‌داد. علاوه بر آن از افراد باستان‌شناس وطنی مثل مرحوم علی سامی که سال‌ها در شیراز با خاورشناسان خارجی همکاری داشت، دعوت می‌کرد تا در هرچه بیشتر معرفی فرهنگ و تمدن ایران در شهرستان‌ها موزه‌هایی ترتیب دهند. در دهه 1340 هجری شمسی با کاوش‌های عزت‌اله نگهبان در منطقه مارلیک در چراغ تپه خوزستان، از نظر اکتشافات باستان‌شناسی، کشور ما به خودکفایی رسید به ویژه آن که اساتید بزرگی در رشته باستان‌شناسی در دانشگاه‌های کشور تربیت شدند.
برای شناسایی پژوهشگران از تاریخ ایران در دوره باستانی و اسلامی چه باید کرد.
بازدید از موزه‌ها: بزرگترین و بهترین موزه‌های ایران موزه ایران باستان است که در حال حاضر به نام موزه ملی ایران معروف است. این مطلب صحیح است که ابتدای تشکیل این موزه به سال 1295 هجری شمسی بوده است ولی این موزه تحت نام ایران باستان در 1316 افتتاح گردید در فاصله سال‌های 1295 تا 1309 دولت ایران اقداماتی به شرح زیر انجام داد. اولاً قانون حفظ آثار عتیقه را از تصویب مجلس شورای ملی گذرانید. ثانیاً عمارت مسعودیه واقع در خیابان اکباتان را جهت وزارت معارف (فرهنگ) خریداری کرد و بخشی از آن را به موزه تبدیل نمود و آثاری که از شوش و تخت‌جمشید و تپه‌های تاریخی بدست‌آمده بود در آن جا نگهداری شد تا آن که موزه ملی ایران از نظر ساختمانی آماده شود. در سال 1314 در شمال منطقه سنگلچ یعنی در خیابان سپه قدیم (امام خمینی(ره) کنونی) در نبش خیابانی که به آن قوام‌السلطنه می‌گفتند حالا به سی‌ام تیر معروف است، ساختمان موزه ایران باستان که در شمال آن کتابخانه ملی در حال احداث بود، آغاز شد و در 1316 گشایش یافت. این موزه دارای دو طبقه است. در طبقه اول آثار دوره باستان‌شناسی شامل اشیاء بدست آمده از تپه‌های باستانی تا اواخر دوره ساسانی موجود است. در طبقه دوم، آثار تاریخی دوره اسلامی است و از نظر طرز قرار گرفتن آثار این دوره چنان دقتی به خرج داده‌اندکه حتی تکه‌های کاشی‌کاری از یک محراب مسجد را چنان با مهارت به یکدیگر متصل نموده‌اند که گویی محراب مسجد را درستی از محل اولیه به طبقه دوم انتقال داده‌اند. در طبقه اول مجسمه مرمرین نیم‌تنه ملکه موزا از ملکه‌های دوره اشکانی که رومی بود و مجسمه فلزی یک سرباز پارتی که می‌گویند مجسمه سورنا سردار پارتی است. جالب‌ترین آثار در طبقه اول موزه ایران باستان علاوه بر آلات ادوات زندگی اولیه در غارها و تپه‌هایی که قبلاً از آن‌ها نام بردیم، پلکان‌های کاخ‌های تخت جمشید و بعضی از سرستون‌های آن دیده می‌شود.
پژوهشگران تاریخ ایران چه برای دوره‌های باستانی چه دوره‌های اسلامی که به زبان خارجی به ویژه زبان انگلیسی تا حدودی آشنایی دارند می‌توانند طی مسافرت به خارج از کشور از موزه‌های زیر بازدید نمایند و حتی هنگام بازدید از کتابچه‌های راهنما و بروشور موجود استفاده نمایند. این موزه‌ها عبارتند از موزه‌های آرمیتاژ لنین گراد (سن پطرز بورگ) در روسیه موزه بریتانیا در انگلستان، موزه‌های موجود در ایتالیا، موزه لوور در پاریس موزه‌های موجود در آلمان، موزه هنری فیلادلفیا و بالاخره هنری متروپولیتن چون از زمان فعالیت دمورگان فرانسوی تا 1316 شمسی نزدیک به 60 (شصت) سال خاورشناسان آلمانی، فرانسوی، امریکایی و انگلیسی به حفاری پرداختند و اکثر چیزهای کشف شده از جواهرات قدیمی گرفته تا سفال‌ها و حتی کتیبه‌های طلایی در تخت جمشید را با خود به کشورشان برده‌اند. می‌توان ادعا کرد که در موزه‌های آلمان، ایتالیا، فرانسه، انگلستان، روسیه و ایالات متحده امریکا، صد برابر موزه ایران باستان یا ((موزه ملی ایران) آثار باستانی و آثار دوره اسلامی از بهترین نوع کتاب‌های خط و قرآن‌هایی که به خط کوفی نوشته شد تا فرش‌های بسیار گرانبها که مربوط به دوره صفویه به بعد است. حتی در این موزه‌ها از ستون‌های کاخ باستانی تخت جمشید و شوش نیز در معرض دید توریست‌های دنیاست.
امتیاز: 0.00
وزارت آموزش و پرورش > سازمان پژوهش و برنامه‌ريزی آموزشی
شبکه ملی مدارس ایران رشد
ارسال ها: 94
شما باید یک عنوان و متن وارد کنید!