مقدمه
از نظر
دین اسلام، منشاء همه
قدرتهای روحی انسان، و تنها عامل سعادت وی،
توجه به خدا میباشد یعنی اینکه انسان هر کاری که انجام میدهد فرق نمیکند عبادت باشد یا کار یا ارتباط با دوستان و خانواده،
رضایت خدا را مد نظر داشته باشد چرا که یک مسلمان، معتقد است همچنانکه ریشه همه کمالات وی، در یاد خدا بودن میباشد در مقابل منشاء همه بدبختیها نیز، دوری از یاد خداست. بر این اساس در دین اسلام دستورالعملهای مختلفی وجود دارد تا در سایه عمل به آنها، انسان از یاد خدا غافل نگردد. اما سوال اینجاست با اینهمه اهمیت ذکر خدا، پس چرا بعضا خدا را فراموش میکنیم؟
موانع ذکر
با نظر بر اینکه طبق تعلیمات دین اسلام، نزدیکتر از هر چیز به انسان، خداوند میباشد، آن چیزی که سبب میشود با وجود نزدیکی به خدا، از ذکر او غافل گردیم فقط توجه انسان به خودش میباشد، حافظ میگوید:
میان عاشق و معشوق هیچ حایل نیست
تو خود حجاب خودی حافظ از میان برخیز
یعنی انسانی که خودش را معیار همه چیز قرار داده و همه را برای خودش میخواهد. به همین جهت از حضور خدای متعال، غافل میگردد. برای رهایی از این مانع باید به درمان خود بینی بپردازیم تا بتوانیم خدای خود را بیاد داشته باشیم تا حدیکهزنده بودن و ماندنمان را به یاد او بدانیم چنانکه امام سجاد علیه السلام میفرماید الهی با ذکر تو قلبم زنده میشود. چرا که در سایه ذکر خدا، طبق آیه 28
سوره رعد ، انسان به آرامش میسد و بر بینش وی افزوده گردیده، در سایه عدم دلبستگی به دنیا و مادیات، دوری از انواع گناهان، مورد توجه حق باری تعالی قرار میگیرد. در این حالت است که من وجودی خود را به طور واقعی خواهد شناخت.
پی آمدهای اعراض از ذکر خدا
همچنانکه ذکر خدا باعث سعادت و تکامل انسان میگردد و انسان به آنچنان آرامش و اطمینان قلبی دست مییابد که اگر کل عالم نیز برخلاف حقیقتی قیام کنند، چنین کسی، یک تنه به مبارزه با آنها اقدام میکند و کوچکترین ترسی از آنها نخواهد داشت چون میداند پشتیبانی دارد که شکست ناپذیر است، در مقابل؛ غفلت از یاد خدا آثار زیانبار و ویرانگری به دنبال دارد که در زیر به برخی از این اثرات سو آن، نگاهی خواهیم انداخت:
تنگی معیشت و کوری دل
و دلیل آن این است که کسی که خدا را فراموش کند، معلوم است که زندگی دنیایی، وی را مشغول کرده است، کسی است که تمام غم و غصهاش زندگی دنیا، کسب و ثروت و شهرت و پستهای زندگی دنیایی است، بر این اساس تمام توان خود را صرف بدست آوردن اینها میکند و ازطرف دیگر میبیند که هر چقدر هم ثروت داشته باشد باز در مقایسه با عدهای دیگر، ثروتش کمک است، روی این حساب همیشه حسرت چیزهایی را خواهد خورد که ندارد و از طرفی، همیشه در دلش به خاطر احساس از دست دادن تمام مال و ثروتش که به خاطر آنها، عمر خود را صرف نموده پیوسته، در استرس و نگرانی بسر خواهد برد یعنی از بابت آنچه دارد در بیم و نگرانی به سر میبرد و از بابت آنچه که ندارد حسرت نداشتن آنها را، بر این اساس، مهمترین چیز زندگی که همان آرامش و اطمینان میباشد در زندگی وی، جای پایی ندارد. درست به همین دلیل است که خداوند در آیه سوره طه، انسانها را مورد خطاب قرار داده و به آنها گوشزد میکند که اعراض آنها از یاد خدا، زیانی جز به خودشان نداشته مگر اینکه زندگانی او در دنیا تنگ میشود. و در سوره فتح آیه چهارم بیان میدارد که برای اینکه به تنگی در زندگی، مبتلا نشوید خدا را یاد کنید چرا که خداوند سکینه و آرامش را بر دلهای مومنین نازل کرد تا بر مراتب ایمان خود بیفرانید.
همنشینی با شیطان
شیطان از دو راه عمده، بر انسان مسلط میشود، یکی ضعف و ناتوانی عقل بدلیل نداشتن علم کافی، که
انحراف فکری را بوجود میآورد و دیگری وجود ویژگیهای منفی در انسان است چنانچه در آیات 39 و چهل
سوره حجر و 82 و 83
سوره صاد اشاره گردید، که شیطان به جز مخلصان، همه را گمراه میکند، بر این اساس کسی که از ذکر خدا، روی گردان شود، به طور ناخواسته در همنشینی با شیطان، خواهد بود که در آِه 125 سوره طه به این مطلب اشاره گردیده که: « و هر کس از یاد خدا، روی گردان شود شیطانی را به سوی او میفرستیم که همواره قرین اوست.»
قساوت قلب
کسی که به هر دلیلی از ذکر و یاد خدا، دوری میکند همچنانکه یکی از فواید ذکر خدا، بصرت دل و نورانیتش میباشد در مقابل با دوری از یاد خدا، به
قساوت قلب مبتلا میگردد، چنانکه به
حضرت موسی وحی گردید که ای موسی « به درستی که فراموشی یاد من، قلبها را سخت میگرداند» چرا که تنها با یاد خدا دلها زنده میشود و مرگ دلها در فراموشی خداست.
کوری در قیامت
طبق آیه 124 سوره طه، نابینایی در آخرت، یکی دیگر از عوامل روی گردانی از ذکر خداست به این دلیل که اینان در دنیا، چشم دلشان را به حقایق بسته بودند و بر اساس آن، خدا را فراموش نموده بودند، خداوند نیز در قیامت آنها را مورد فراموشی قرار داده، بینایی آنها را میگیرد، زمانیکه این افراد اعتراض میکنند ما در دنیا، بینا بودیم، جواب میشوند « همچنانکه شما در دنیا خدا را فراموش کردید، امروز نیز خودتان مورد فراموشی واقع شدید».
جمعبندی
با توجه به دو بعدی بودن انسان، و با نظر به
بعد حقیقی انسان که همان روح اوست، انسان در صورتی به
کمال حقیقی خود میرسد که روحش را به کمال برساند و آن میسر نیست جز با یاد خداوند متعال، البته یاد خداوند متعال فقط ذکر زبانی نیست بلکه شامل قرآن، نماز،
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و مصداقهای دیگر نیز میباشد، یعنی یک انسان معتقد علاوه بر اینکه نماز میخواند، قرآن میخواند و به پیامبر اکرم نیز ایمان دارد باید ایمانش را در مرحله عمل نیز نشان دهد و به اظهار لفظی بسنده نکند. در چنین صورتی انسان، ذکر خدا را بر زبان جاری ساخته است و اگر فقط به ذکر لفظی اکتفا کند به پیامدهای ناشی از اعراض یاد خدا، مبتلا خواهد گردید.
برای مطالعه بیشتر مراجعه شود به
منابع
- محمد علی سادات، اخلاق اسلامی، انتشارات سمت، چاپ هجدهم، بهار 1376.
- پژوهشکده تحقیقات اسلامی، علوم و معارف قرآن - پائیز 1381.