فراورده‌ها و نژادهای بز






img/daneshnameh_up/c/c6/Goat3.jpg


فرآورده های بز


انسان از شیر ٬ گوشت ٬ مو ٬ کرک ٬ پوست ٬ روده و حتی شاخ بز استفاده می کند .

شیر بز از نظر طعم ٬ ترکیب ٬ نوع و مقدار مواد٬ با شیر گاو و گوسفند تفاوت دارد . در شیر بز مقدار ویتامین A بیشتر از شیرگاو و ویتامین C و بعضی از ویتامینهای گروه B کمتر از آن است . مثلا" میزان یکی از ویتامینهای گروه B به نام اسید فولیک در شیر بز بسیار کم است . از این رو کسانی که مدتی طولانی فقط از شیر بز تغذیه می کنند ممکن است به بیماری کم خونی دچار شوند . میزان کلسیم و فسفر شیر بز بیشتر از شیر گاو و آهن آن کمتر است . ذرات چربی شیر بز کوچکتر و مقدار آن نیز کمتر است ٬ از این رو شیر بز آسانتر هضم می شود و برای کودکان و سالخوردگان و کسانی که ناراحتیهای گوارشی دارندبهتر است .از شیر بز کره ٬ پنیر و فراورده های دیگر شیری تهیه می شود . شیز بر پس از گاو و گاومیش بیشترین میزان تولید را دارد و سالیانه بیش از شش میلیارد و ششصد میلیون لیتر شیر بز در سراسز جهان تولید می شود . یک بز ماده از نژادهای پر شیر ٬ روزانه به طور متوسط ٨/٣ لیتر شیر می دهد .

گوشت بز در سراسر جهان مصرف می شود و تولید سالیانه آن در حدود یک میلیون و هشتصد هزار تن است . چربی گوشت بز کمتر از گوسفند است و از نظر طعم و مزه به خوبی گوشت گوسفند نیست . زیرا جست و خیز و حرکت فراوان بز باعث سفتی گوشت آن می شود ٬ اما گوشت بزهای جوان ٬ به ویژه بزغاله بسیار لطیف است و عده ای آنرا بر گوشت بره ترجیح می دهند.

موی بعضی از نژادهای بز لطیف و با ارزش است . از بز نژاد آنقره ٬ سالیانه مقدار زیادی موی بلند و لطیف به دست می آید که موهر نامیده می شود . درازای تارهای موهر معمولا" میان ١٣ تا ٢٢ سانتیمتر و قطر آن ٥٠ تا ٦٠ میکرون است . هر چه قطر موهر کمتر باشد لطیفتر و گرانتر است و در بازارهای جهانی از بهترین پشمهای گوسفندان مرینوس نیز گرانبهاتر است . تارهای موهر خاصیت کشسانی مناسبی دارند از این رو پارچه های بافته شده از موهر کمتر چروک می شوند . امروزه در صنعت بافندگی از موهر خالص کمتر استفاده می شود . موهر را با پشم گوسفند ٬ مو و کرک بز و یا با کتان ٬ کنف ٬ پنبه و نیز با الیاف مصنوعی مانند نایلون و پرلون ٬ به نسبتهای معین درهم می کنند و با آن پارچه های گوناگون می بافند . تارهای موهر خاصیت رنگ پذیری خوبی دارند و رنگها را با درخشندگی و شفافیت زیادنشان می دهند .
از موی بزهای معمولی نیز به صورتهای گوناگون ٬ از جمله در تهیه قالی و گلیم ٬ قلم موی نقاشی ٬ برس و طناب ٬ پارچه های خشن و غیره استفاده می شود . در ایران دامداران کوچنده از موی بزهای سیاه ٬ بافته هایی تهیه می کنند که با آنها سیاه چادر می دوزند و در ییلاق و قشلاق در آن زندگی می کنند .

کرک بز معمولا" بسیار ظریفتر از موی آن است . بز نژاد کشمیر معروفترین و پربهاترین کرک را دارد . پارچه کشمیری به نام شال کشمیر ٬ که از زمانهای دور در جهان و از جمله در ایران شهرت فراوان داشته است ٬ از کرک بز کشمیر بافته می شود . کرک را با شانه زدن موی بز زنده از آن جدا می کنند . مقدار کرکی که به این روش به دست می آید اندک است . در کارخانه های تهیه چرم از پوست بز ٬ یا با ماشینهای مخصوص و یا با مواد شیمیایی نخست مو و سپس کرک را از پوست جدا می کنند . کرکی که از این راه به دست می آید چندان مرغوب نیست . از کرک پارچه های بسیار ظریفی بافته می شود . در ایران نوعی پارچه به نامبرک از کرک بز بافته می شود ٬ همچنین از کرک بز برای بافتن عبای مرغوب و بافت قالی های گرانبها استفاده می کنند.

پوست بز را برای تهیه چرم و جیر به کار می برند . احتمالا" اولین چرمی که بشر ساخته از پوست بز بوده است . چرمی که از پوست بز به دست می آید محکمتر و مرغوبتر از چرم گوسفند است . چرم مشهور شورو که برای تهیه کیف و کفشهای با دوام و راحت به کار می رود از پوست آماده شده بز تهیه می شود . از جیر نیز در سراسر جهان برای تهیه لباس ٬ کلاه ٬ کیف ٬ دستکش و کفش به فراوانی استفاده می شود . از بقایای لاشه بز در کشتارگاهها برای تهیه غذای حیوانات خانگی و کود حیوانی و از استخوان آن برای تهیه پودر استخوان استفاده می کنند . از شاخ بز نیز وسایل گوناگون زینتی و دسته کارد و چاقو و مانند آن ساخته می شود .


نژادهای بز


سانن٬ توگن بورگ٬ نوبیان و آلپی از نژادمهای پر شیر بز در جهان هستند. این نژادها پستانهای بزرگ دارند و شیر فراوانی تولید می کنند . بز آنقره و بز کشمیر کم شیر هستند .

img/daneshnameh_up/2/24/Goat4.jpg


بز سانن
زیستگاه اصلی بز سانن درکوهستانهای سویس بوده است ٬ سپس این نژاد به سراسر جهان راه یافته است . موهای بز سانن کوتاه و معمولا" به رنگ سفید یکدست و گاهی خاکستری است . این بز شاخ ندارد و درشت اندام است . وزن آن ٥٠ تا ٨٠ کیلوگرم و بلندی قامت آن تا ٨٥ سانتیمتر است . دوره شیردهی آن ٢٥٠ تا ٣٠٥ روز است و در هر روز از ٢ تا ٥ لیتر شیر می دهد این نژاد را نیز به ایران آورده اند و از آن برای اصلاح نژاد بزهای ایرانی استفاده شده است .

توگن بورگ
بز درشت اندامی است با شیر فراوان که منطقه اصلی زیست آن کوهستانهای سویس است . این بز در ٣٠٥ روز تا حدود ١٩٩٣ لیتر شیر تولید کرده است . ٥٠ تا ٨٠ کیلو گرم وزن دارند و بلندی قامت آن ٧٠ تا ٨٠ سانیمتر و رنگ آن قهوه ای روشن تا قهوه ای تیره با گوشها و دم سفید است .

بز نوبیان
زیستگاه اصلی بز نوبیان در سودان بوده است ٬ سپس به نقاط مختلف جهان برده شده است . این بز اندامی درشت ٬ پاهایی بلند و گوشهایی بلند و آویخته دارد . رنگ آن خرمایی ٬ قهوه ای مایل به سفید ٬ زرد نخودی و یا سیاه مایل به خاکستری است و معممولا" برای تولید شیر و گوشت پرورش می یابد . بزهای نوبیان نسبت به نژادهای سویسی شیر کمتری دارند اما چربی شیرشان بیشتر از همه انواع بز است

:زیستگاه اصلی نژاد آلپی یا نژاد آلپان فرانسوی منطقه های کوهستانی آلپ فرانسه است . این نژاد اندامی درشت دارد و به رنگهای سفید ٬ تیره و یا ابلق است . وزن آن به ٦٥ تا ٨٥ کیلوگرم می رسد و بلندی قامت آن نیز از ٧٢ تا ١٠٠ سانتیمتر است یک بز کوهی آلپی در ٣٠٥ روز در حدود ٢٠٨٤ لیتر شیر می دهد .
بز آنقره
زیستگاه اصلی بز نژاد آنقره شمال شرقی فلات ایران و آسیای صغیر است ٬ و موی معروف موهر از این نژاد بدست می آید . این نژاد جثه نسبتا" کوچکی دارد ٬ رنگ آن سفید و نر و ماده آن دارای شاخ هستند . از هر بز آنقره بطور متوسط ٥/١ تا ٢ کیلوگرم و از بزهای بالغ و درشت اندام حتی تا ٥/٥ کیلوگرم موهر در سال بدست می آید ٬ اما میزان شیردهی آن کم است . بز نژاد کشمیر متعلق به دره کشمیر است و در تبت و مغولستان تا کوههای اورال نیز وجود دارد ٬ و از این مناطق به سایر نقاط جهان برده شده است .

بز کشمیر
از آنقره بزرگتر است و بدنی کشیده دارد . بدن این نژاد از کرک بسیار نرم و ظریف به رنگهای سفید ٬ زرد ٬ قهوه ای تیره ٬ سیاه و قهوه ای روشن پوشیده شده است . کرک بز کشمیر بسیار لطیف و گرانبها است و از آن پارچه های بسیار لطیفی یافته می شود . بزهای این نژاد پر گوشت هستند ٬ اما شیر آنها مانند نژاد آنقره اندک است . کرک سفید رنگ بز کشمیر از رنگهای دیگر پر بهاتر است .



نژادهای ایرانی بز


با آنکه محققان فلات ایران را به مکان اهلی شدن بز دانسته اند اما نژادهای ایرانی ویژگیهای مطلوبی چون بزهای آلپی و آنقره ندارند . معروفترین بز نژاد ایرانی مرغز است که بیشتر در کردستان و آذربایجان غربی پرورش می یابد و نوعی از نژاد آنقره بشمار می رود . در سال از هر بز مرغز ٢ تا ٥/٢ کیلوگرم و گاهی بیشتر مو بدست می آید . مرغز برعکس نژاد آنقره نژاد شیرده خوبی است و در یک دوره شیر دهی تا ٢٠٠ لیتر شیر می دهد . بز مرغز با بزهای بومی آمیخته شده و اصالت نژادی خود را تا حدود زیادی از دست داده است . برای اصلاح نژاد و خالص کردن بز مرغز در سالهای اخیر اقداماتی شده است از موی مرغز در کردستان پارچه های لطیفی می بافند و لباس محلی کردی از آن تهیه می شود.

نژاد مهم دیگری که در ایران در استهای غربی و جنوب غربی پرورش می یابد نژاد نجدی است . که در یک دوره شیردهی ٢٠٠ تا ٣٥٠ لیتر شیر می دهد ٬ بز نجدی گوشهای پهن و دراز و آویخته دارد و مانند بعضی از نژادهای دیگر بز دو آویزه گوشتی منگوله ای در زیر گلوی آن دیده می شود . شاخ بز نجدی خنجری شکل است و به سمت عقب خمیدگی دارد .

مرکز تحقیقات دامپروری در حیدر آباد کرج برای اصلاح نژاد بزهای ایرانی پژوهش و فعالیت می کند .


تعداد بازدید ها: 110501