سیاره‌های مناسب برای زندگی




مقدمه

موضوع شناخت و بررسی سیارات فرا خورشیدی از دل منظومه شمسی خودمان آغاز گردید. سیارات آشنای منظومه ما اگر چه یکی از کهن‌ترین اجرامی هستند که انسان از قدیم آنها را می‌دیده و درباره آنها فکر می‌کرده است، اما شناخت منظومه‌ شمسی را باید دانشی بسیار نو به حساب آورد. در نخستین روزهای عصر فضا ، زمانی که انسان اولین کاوشگرها را آماده سفر به جای ‌جای منظومه ‌شمسی می‌نمود، متوجه شد که از سیارات اطراف خود و از شکل‌گیری و تحول آنها اطلاعات کافی ، درست و قابل اطمینانی در اختیار ندارد.



تصویر



در چنین زمانی بود که دانش جدیدی با ترکیب رشته‌های زمین ‌شناسی ، اخترشناسی و فناوریهای فضایی متولد شد که سیاره ‌شناسی نام گرفت، دانشی که هدفش بررسی و شناخت سیارات و چگونگی پیدایش آنها و هر آن چیزی بود که در قالب این موضوع می‌گنجید. این تلاش جذاب و ماجراجویی فکری و فضایی انسان باعث شد تا او قدم به دنیای شگفت‌انگیز و دیر‌آشنای اطراف خود بگذارد و از پس هر لحظه شگفتی‌های بیشتری درباره آن پیدا کند. این حالت برای دانشمندان حس انسانی را تداعی می‌کرد که در خانه‌ای که تمام دوران کودکی خود را در آن پشت سر گذاشته ، موفق به کشف اتاقهای تازه و گوشه و کنار‌های ناشناخته‌ای شود.

شرایط تکامل شیمیایی منجر به پیدایش حیات

در چه شرایطی تکامل شیمیایی منجر به پیدایش حیات در یک سیاره می‌شود؟ چند سیاره در جهان برای نشو و نمای موجودهای زنده مناسبند؟ اختر شناسان تخمین می‌زنند که تعداد 1020 ستاره در جهان وجود دارد. بیشتر این ستاره‌ها احتمالا سیاره‌هایی دارند که به دور آنها ، مانند سیاره‌های ما به خورشید می‌گردند. اخترشناسان حدس می‌زنند که ممکن است حیات در 100،000،000،000 سیاره به وجود آمده باشد. بسیاری از این سیاره‌ها به زمین شباهت دارند و می‌توانند نوعی زندگی را که ما با آن آشنایی داریم، حفظ کنند. می‌دانیم که زندگی بسیار انعطاف پذیر است. تقریبا هر نقطه‌ای از زمین محل موجود زنده‌ای است. بعضی باکتریها و جلبکها ، در دمای نزدیک به نقطه جوش آب زنده می‌مانند و برخی دیگر ، دماهای به مراتب پایین‌تر از انجماد آب را تحمل می‌کنند. بنابراین سیاره‌هایی که فکر می‌کنیم برای حیات مناسب نیستند، ممکن است جای نوعی موجودهای زنده ، هر چند ساده ، باشند.

کشف هر نوع حیات در کره‌های دیگر ، اهمیتی بیش از ارضای کنجکاوی دارد. این امر تکامل زمین و موجودهای زنده آن را نیز روشن می‌کند، اگر هم اکنون سیاره‌ها و سیستمهای حیاتی ، در دیگر بخشهای جهان ، دارند تشکیل می‌شوند، بسیاری از آنها ممکن است در مرحله‌ای باشند که زمین چند هزار میلیون سال پیش پشت گذاشته است. دیگر سیاره‌ها و سیستمهای حیات ، ممکن است کهنسال‌تر از زمین باشند. اینها می‌توانند به ما نشان دهند که چه آینده‌ای در انتظار ماست.

به مرور با توسعه توانایی و تکامل کار ابزارهایمان برای پژوهش دیگر سیاره‌ها ، خواهیم توانست سر رشته‌های مهم گذشته و آینده زمین را به دست آوریم. حتی کره‌ها و سیاره‌های خالی از حیات ، می‌توانند بر آگاهی ما بیفزایند. مثلا اگر کشف شود که یک نوع سیاره شبه زمینی ، خالی از حیات است، نظریه‌های کنونی منشأ شیمیایی و تکامل حیات ، مورد تردید جدی قرار خواهند گرفت. در حال حاضر ، ما فقط درباره سیاره‌های منظومه شمسی اطلاعات مستقیم داریم؛ از اختراع تلسکوپ تا کنون ، متجاوز از سه قرن است که این سیاره‌ها مورد بررسی قرار دارند. در سالهای اخیر ، زهره و مریخ نیز بوسیله خبر یابهای فضایی بدون سرنشین مورد تحقیق قرار گرفته‌اند. این نوع اکتشاف ادامه دارد و به دیگر سیاره‌ها تعمیم خواهد یافت. آیا دانشمندان در هر یک از آنها موفق به کشف حیات خواهند شد؟



تصویر

علل امکان وجود زندگی فرازمینی

ابتدا به نظر می‌آید که اطلاعات علمی ‌موجود ، امکان پخش گسترده حیات هوشمند در جهان را کاملا تصدیق می‌نماید. اولا اگر موجودات زنده به طور طبیعی ضمن تکامل سیاره ما در زمین به وجود آمده‌اند، چنین تصوری منطقی است که تکامل مشابهی می‌تواند در اجسام فضایی دیگر از نوع زمین صورت گیرد. نکته دوم این است کربن که اساس شیمیایی ماده زنده است، یکی از فراوانترین عناصر در جهان است. نکته سوم بدین شرح است که به وسیله روش اخترشناسی مولکولی ثابت گردیده سنتز مولکولهای آلی پیچیده که از آن حیات آلی می‌تواند به وجود آید، در توده‌های گاز و گرد و غباری که فضای بین ستاره‌ای را اشغال نموده‌اند، انجام می‌گیرد. ولی تمام این مطالب در قلمرو استدلال نظری هستند، بگونه‌ای که واقعیت این مسئله بسیار پیچیده‌تر است.

شرط وجود حیات فرازمینی

بدیهی است هنگامی ‌که سیارات از گاز و گرد و غبار ایجاد می‌شوند، مولکولهای آلی موجود در این ماده نابود می‌شوند. یعنی آنکه برای ظاهر شدن موجودات زنده در یک سیاره لازم است که ابتدا ، ترکیبات پیش حیاتی در همان کره به وجود آید. به نظر می‌آید که حتی پخش گسترده مولکولهای آلی در فضای بین ستاره‌ای نمی‌تواند پیدایش حیات آلی را در سیاراتی مانند زمین تضمین نماید، حتی پیشگویی در این باره که حیات بتواند در اجسام فضایی دیگر ظاهر گردد، مشکل است. زیرا علم هنوز نمی‌تواند توضیح دهد که چگونه فرآیند حیرت انگیز تشکیل و سازمان‌ یافتگی خود به خود ماده ، صورت می‌گیرد.

تمدن فرازمینی

بنا بر عقیده اخترفیزیکدان بلند پایه شوروی سابق ایوسیف شکلوفسکی (Iosif Shklovsky) شاید بتوان تصور نمود که تمدن زمینی در کهکشان ما و حتی در ابرکهکشان منحصر بفرد باشد. استدلال او چنین است: اگر فرض کنیم که تمدنهای بسیاری در جهان موجود هستند. در آن صورت آنها به دلیل اینکه طبیعتا دارای تکامل یکسانی نیستند، باید دارای امکانات علمی ‌و فنی متفاوتی باشند. به بیان دیگر باید تمدنهایی عقب مانده‌تر و پیشرفته‌تر از ما وجود داشته باشد. به ویژه باید حداقل چند تمدن بسیار پیشرفته یافت شود که بتواند انرژی‌های معادل انرژی کهکشان‌هایشان را مهار کند.

میزان فعالیت علمی‌ چنین تمدنهایی به اندازه‌ای است که زمینی‌ها نمی‌توانند از آنها بی‌خبر باشند. ولی از آنجا که زمینی‌ها نتوانسته‌اند نشانه‌هایی از اینگونه فعالیت‌ها را کشف نمایند، بنابراین چنین تمدنهایی وجود ندارد و اگر چنین تمدنهایی وجود ندارد، بطور کلی امکان موجودیت تمدنهای فرازمینی از بین می‌رود. زیرا در غیر اینصورت باید برخی از این تمدنها به تمدنهای بسیار پیشرفته تبدیل شود. علل کشف نشدن موجود فرازمینی دانشمندان دیگر بر این عقیده دارند که علت کشف نشدن تمدنهای دیگر این نیست که آنها وجود ندارند، بلکه این مسئله دلایل دیگری دارد. وسولد تروئیتسکی (Vsevold Troitsky) عنصر وابسته فرهنگستان علوم شوروی سابق فرضیه‌ای را به شرح زیر پیشنهاد نموده است:

مدل جهان داغ در حال انبساط ، اولین مرحله تکامل را به نحوی مجسم می‌سازد که هیچ ستاره ، سیاره و حتی مولکول و یا اتم وجود نداشته است (پیدایش جهان). تمام اینها پس از گذشت مدتی طولانی ایجاد شدند. بنابراین شرایط ضروری برای پیدایش موجودات زنده در مرحله خاصی از تاریخ جهان تکمیل گردد. طبق فرضیه تروئیتسکی پس از آن حیات عملا بطور هم ‌زمان در اجسام فضایی مختلف به وجود آمد. مفهوم این مطلب آنست که هیچ تمدنی پیشرفته‌تر از تمدن زمینی وجود ندارد. به همین دلیل ما نمی‌توانیم اثری از آنها پیدا کنیم.

علل تکامل موجود فرازمینی

طبق نظر دانشمندان فعالیت تمدنهای دیگر در فضا در هر مرحله‌ای از تکامل که باشند، باید به وسیله مشکلات مربوط به تأمین انرژی محدود گردد. به عنوان مثال ایجاد فرستنده رادیویی نیرومند برای برقراری ارتباط با موجودات هوشمند دیگر در جهان ، به وسیله فرستادن علائم در تمام جهات به انرژی عظیمی ‌نیاز دارد که می‌تواند موجودیت این تمدن را به مخاطره اندازد. به علاوه ، این طرح مستلزم تلاشهای فراوانی است، در صورتی یک تمدن می‌تواند از عهده چنین طرحی برآید که آن را ضروری تشخیص دهد. بنابراین این مسئله هنوز در دوره بررسی است. هیچ تمدنی در خارج از سیاره ما کشف نشده است و امیدی برای کشف حتی یکی از آنها بسیار ضعیف است.

مفهوم چنین جستجویی چه است؟ به گفته پژوهشگر دانشگاهی، جی. آی. نان (G. I. Naon) از فرهنگستان علوم استونی ، تحقیق درباره مسئله تمدنهای فرازمینی به ما کمک می‌کند که به نحو بهتری به مطالعه خودمان بپردازیم. بشریت در تکامل خود به مرحله‌ای قدم نهاده که بیش از هر وقت، از وحدت خود با جهان آگاه است، او می‌داند قوانین فیزیکی حاکم بر سیاره‌اش با قوانینی که بر بقیه جهان حکمفرماست، یکسان است.

امروزه دانستن این قوانین بدین مفهوم است که بتوانیم وظیفه و کارمان را بطور مؤثری طرح ریزی کنیم و آینده خود را بر مبنای اطلاعات علمی ‌پیش بینی نمائیم. تحقیق درباره مسئله تمدنهای فرازمینی در سطح کنونی علوم طبیعی ، یکی از مؤثرترین راههای دست یافتن به هدفهایمان است. بطور کلی با تلاش برای دانستن درباره امکان موجودیت تمدن‌های دیگر ، درباره موجودیت خود در فضا می‌آموزیم و تمدن خود را از چیزی که بازتاب این تمدن در آینه کیهانی است، مطالعه می‌نماییم زمانی که بشر زمینی در علوم ارتباطات آنقدر پیشرفت نکرده است که بتواند بیرون از محیط زیست خودش را ببیند و بتواند با آن محیط رابطه‌ای برقرار کند صرفا به این دلیل نمی‌تواند بگوید در آن بیرون هیچکس نیست، چنین تفکری ناشی از نخواستن و نتوانستن و فرار از دانستن است، بلکه بهتر آنست که بگوید هنوز چشم و گوش بشر آنقدر قوی نشده‌اند تا آن بیرون را ببینند و درک کنند اما واقعیت چیست؟

واقعیت این است که تکنولوژی ارتباطات ما هنوز آنقدر پیشرفت نکرده که بتوانیم چهان اطرافمان را بفهمیم در این راستا باید بگویم سرعت نهایی ارتباطات ما سرعت نور است که در مقیاس فضایی تقریبا فاقد ارزش است چرا؟ چون در ارتباط با نزدیکترین ستاره یعنی آلفا سنتائوری ارسال و دریافت یک پیام ما حدود نه سال وقت می‌‌برد اما در همین حال اگر پیاممان را بخواهیم به سوی دیگری از کهکشان خودمان ارسال کنیم هزاران سال وقت خواهد گرفت و طبیعتا چنین تکنولوژی در ارتباطات فرازمینی نا کارآمد است و مثل این می‌‌ماند که ما بایستیم و همانند صدها سال پیش فردی را از فاصله چند صد کیلومتری با فریاد زدنمان با خبر کنیم به نظر شما آیا این احمقانه نیست، پس در اینجا بهتر است تصور کنیم که موجودات فرا زمینی پیشرفته پیامهایشان را فراتر از سرعت نور و با سیستم‌های پیشرفته‌تر از ما به فضا می‌‌فرستند که ما به علت ندانستن این تکنولوژی نسبت به آن کور هستیم و قادر به دریافت آن نیستیم، کما اینکه همین حالا ممکن است ما در معرض پیامهای بی‌شمار این چنینی از فضا باشیم.



تصویر

شانس‌ها و گزینه‌های وجود زیست غیرزمینی

با پیشرفت علم در قرن اخیر ، حال دیگر می‌توانیم پاسخ‌های روشنتری را درباره حیات و احتمال وجود آن در کیهان بیابیم. با احتساب شماره تخمینی سیارات عالم، دانشمندان محاسبه کرده‌اند احتمال اینکه ما تنها باشیم و به جز زمین در سراسر کائنات نشانی از حیات نباشد یک در ۱۰۰ میلیون است. در هر کهکشان مانند راه شیری ۱۰۰ تا ۴۰۰ میلیارد ستاره وجود دارد و کیهان شناسان تخمین می‌‌زنند ۴۰۰ میلیارد کهکشان در عالم موجود است، بنابراین پذیرفتنی نیست اگر بگوییم سیاره کوچک ما در کنار ستاره عادی مان تنها مکان پذیرای حیات در عالم است، اما تنها زیستگاهی که تا کنون در عالم می‌‌شناسیم زمین خودمان است. در اینجا به دلیل گستردگی مطلب بحث درباره حیات در کیهان را به حوزه کوچکتر آن یعنی منظومه شمسی محدود خواهیم کرد و به احتمال وجود حیات و سیارات و اقمار پذیرای آن می‌‌پردازیم.

گزینه‌های وجود حیات

در منظومه شمسی غیر از زمین تنها سه گزینه وجود دارد که احتمال پیدایش حیات بر روی آنها بررسی می‌شود. می‌توانیم با اطمینان بگوییم حیات در مریخ ، یکی از اقمار مشتری - اروپا و یکی از اقمار زحل - تیتان - می‌تواند پدید بیاید. کمربند حیات خورشید شامل سه سیاره زهره ، زمین و مریخ است. (کمربند حیات در منظومه شمسی یعنی جایی که سیاره‌ای با جو مناسب دارای آب به صورت مایع است و احتمال شکل گیری حیات تنها در این کمربند وجود دارد) سیاره زهره از لحاظ ظاهری شباهت زیادی به زمین دارد. جرم آنها باهم برابر است و ضمنا ترکیبات اتمسفری اولیه دو سیاره شباهت زیادی با هم داشته‌اند، اما سیاره زهره کمی نزدیکتر از زمین به خورشید است و این باعث عدم پایداری آب مایع در آن سیاره می‌شود. همچنین گاز کربنیکی که در جو آن قرار دارد باعث ایجاد خاصیت گلخانه‌ای شدید شده و درجه حرارت آن را تا ۵۰۰ سانتی گراد می‌‌رساند. بنابراین می‌‌بینید که از شرایط ابتدایی حیات یعنی آب مایع و جو مناسب برخوردار نیست.

مباحث مرتبط با عنوان


تعداد بازدید ها: 45828