سنوزوئیک در ایران


مقدمه

در ایران همانند دیگر نقاط جهان، سنوزوییک از 65 میلیون سال پیش و پس از رخداد کوهزایى جهانى لارامین آغاز شده است و شامل دو دوره ترشیرى و کواترنرى است. جدا از رویداد زمین‎ساختى و تحولات ژئودینامیکى، از نگاه زیستى نیز مرز مزوزوییک و سنوزوییک با ناپدید شدن خزندگان بزرگ، آمونیت‎ها، بلمنیت‎ها و بسیارى از موجودات ذره‎بینى مشخص می‎شود.
رخداد لارامین یکى از رویداد‎هاى زمین‎ساختى اثر‎گذار بر زمین‎شناسى ایران است که در اثر آن ضمن به هم‎رسیدن صفحه‎هاى جدا مانده و بسته شدن زمیندرز‎ کهن (به جز مکران) حوضه‎هاى رسوبى مستقل سنوزوییک ایران شکل گرفته‎اند.
در البرز، رخداد لارامین سبب شده است تا دامنه شمالى از دامنه جنوبى جدا شود به همین رو نهشته‎هاى سنوزوییک بخش شمالى ایران در دو حوضه رسوبى مستقل انباشته شده‎اند. در بخش شمالى البرز،کهن‎ترین نهشته‎هاى سنوزوییک، ردیف‎هاى دریایى میوسن هستند که رخساره پاراتتیس دارند و نشانگر پیش‎روى دریایى میوسن پس از یک دوره خروج طولانى است. شرایط دریایى میوسن البرز شمالى، کم و بیش تا زمان کواترترنرى ادامه داشته است. در بخش جنوبى البرز، پس از دوره‎هاى فرسایشى و انباشت آواری‎هاى پالئوسن (کنگلومراى فجن) زمین با دریاى کم ژرفایى پوشیده شده که محل مناسبى براى ته‎نشست سنگ‎آهک‎هاى نومولیت‎دار ائـوسن پیشین، (سازند زیارت)، و توفیت‎هــاى سبز ائوسن میانـى ( سازند کرج) بوده است. در مرز ائوسن – الیگوسن، رخداد زمین‎ساختى پیرنئن موجب خروج گسترده البرز جنوبى شده است به همین‎رو سنگ‎هاى الیگوسن و حتى نئوژن البرز جنوبى گسترش بسیار محدود دارند و اغلب ردیف‎هاى انباشته شده در حوضچه‎هاى بین کوهى با شرایط اکسیدى هستند. رخداد زمین‎ساختى مرز میوسن – پلیوسن (فاز آتیکن) ضمن اثر‎گذارى بر فراخاست و مورفوتکتونیک البرز، سبب شده تا نهشته‎هاى پلیوسن البرز انباشته‎هاى کنگلومرایى (سازند هزار دره) باشند که در کوهپایه‎هاى جنوبى البرز به ویژه در حد فاصل قزوین تا سمنان رخنمون دارند. همانند زمان پلیوسن، در زمان کواترنرى نیز شرایط رسوبى البرز جنوبى از نوع رودخانه‎اى سیلابى است که حاصل آن فرسایش شدید بلندی‎ها و پر شدن سریع گودی‎ها است.
تصویر

در ایران مرکرى ، بیشتر سنگ‎هاى پالئوسن انباشته‎هاى کنگلومرایى حاصل از چرخه‎هاى فرسایشى رخداد لارامین هستند. سنگ‎هاى ائوسن گاهى نشانگر تکاپوهاى آتشفشانى و گاهى انباشته‎هاى فلیش گونه‎اند که در حاشیة قاره‎ها انباشته شده‎اند. عملکرد رخداد پیرنئن موجب برقرارى محیط‎هاى اکسیدى – قاره‎اى محدود شده به همین‎رو سنگ‎هاى الیگوسن ایران مرکزى گسترش محدود دارند و بیشتر از نوع مارن – سنگ ماسه و کنگلومرا هستند (سازند سرخ پایینى) که رنگ سرخ دارند. پس از رخداد پیرنئن ، در اواخر الیگوسن بخش غربی ایران مرکزى (قم، ماکو، آذربایجان، تفرش، کاشان 000) با دریاى پیشرونده الیگوسن - میوسن پوشیده شده است. سنگ‎هاى این دریاى پیش‎رونده کربنات‎هاى سکویى نوع رمپ‎اند (سازند قم) که در محیط‎هاى کم‎ژرفا انباشته شده‎اند و نشان می‎دهند که در این زمان (الیگوسن – میوسن ) قسمت‎هاى باخترى ایران مرکزى زیر دریاى پیشرونده‎اى بوده است که به احتمال از زاگرس به این ناحیه آمده است. سنگ‎هاى نئوژن ایران مرکزى انباشته‎هاى قاره‎اى – اکسیدى هستند و نشانگر آنند که از میوسن پیشین، با پسروى دریا، محیط‎هاى قاره‎اى حاکم شده که تا زمان پلیوسن و حتى کواترنر ادامه یافته است.

لیتواستراتیگرافی

در پهنه زاگرس سنگ‎هاى پالئوژن به سه رخساره ساحلى (سازند ساچون)، سکویى (سازند جهرم) و ژرف (سازنده پابده) هستند که نشانگر شرایط و ژرفاى متفاوت محیط رسوبگذارى پالئوژن زاگرس می‎باشند. در ائوسن میانى، در اثر رخداد پیرنئن، دریا از نواحى ساحلى و سکویى پس نشسته در حالى که در تراف‎ها رخساره‎هاى ژرف سازند پابده به انباشت خود ادامه می‎داده‎اند. سنگ‎هاى الیگوسن – میوسن پیشین زاگرس، حتى در نواحى سکویى، کربنات‎هاى کم ژرفا است (سازند آسمارى) که به بازگشت دوبارة دریا و پوشیده شدن نواحى سکویى اشاره دارد. ردیف‎هاى میوسن پیشین – پلیوسن زاگرس (گروه فارس) معرف انباشتگى رسوب‎هاى همزمان با کوهزایى هستند که در یک دریاى پسرونده به سمت جنوب باخترى ته نشست شده‎اند. خروج گستردة زمین در زمان پلیوسن سبب شده تا پسروى دریاى نئوژن، در زمان پلیوسن در بیشترین مقدار باشد به همین رو سنگ‎هاى پلیوسن زاگرس انباشته‎هاى کنگلومرایى (سازند بختیارى) هستند.

زمین ساخت

در شمال شرقی ایران (کپه داغ) در آغاز سنوزوییک، رخداد لارامین همچنان سبب پسروى دریا و انباشت نهشته‎هاى قاره‎اى پالئوسن (سازند پسته لیق) شده است. ولى، از اواخر پالئوسن به طور محلى (سازند چهل کمان) و از ابتداى ائوسن به طور سراسرى محیط دریایى سازند خانگیران برقرار شده است. در مرز تقریبى ائوسن – الیگوسن، عملکرد رخداد پیرنئن سبب خروج گسترده و پس نشست دریا براى همیشه از کپه داغ گردیده به همین رو سنگ‎هاى نئوژن این ناحیه، ته نشست قاره‎اى – اکسیدى هستند که گسترش بسیار محدود دارند.
تصویر

در کوه‎هاى شرق ایران، پس از رخداد لارامین، حوضه‎هاى فلیشى شکل گرفته‎اند که تا زمان ائوسن میانى دوام داشته‎اند ولى در این زمان در اثر برخورد نهایى صفحه‎هاى لوت و افغان، دریا به طور گسترده و براى همیشه به سمت جنوب پسروى کرده است. در حوضة مکران، نهشته‎هاى پالئوسن به رخساره‎هاى گوناگون خشکى، دریایى کم ژرفا و دریایى ژرف‎اند که به ویژه انواع ژرف آنها با پوسته‎هاى اقیانوسى همراه‎اند و بخشى از آمیزه‎هاى رنگین مکران را تشکیل می‎دهند. شرایط و ژرفاى دریاى ائوسن مکران تغییرات زیاد داشته است به همین لحاظ واحدهاى سنگ‎چینه‎اى ائوسن به رخساره و نام‎هاى گوناگون‎اند که گاهى با سنگ‎هاى پالئوسن و گاهى با سنگ‎هاى الیگوسن پیوند دارند. نهشته‎هاى الیگوسن مکرانرخساره شیلى – ماسه‎اى فلیش‎گونه (واحد انگوران) دارند که پس از رخداد الیگوسن میانى (رویداد ساوین) ته نشست شده‎اند و رسوبگذارى آنها تا میوسن ادامه داشته است. نهشته‎هاى میوسن بالایى مکران، رسوب‎هاى مارنى ژیپس‎دار، سنگ ماسه، شیل و کنگلومرا است که به نام گروه و یا واحد مکران نامگذارى شده‎اند. تغییرات محلى رخساره‎ها سبب شده تا گاهى براى ردیف‎هاى میوسن بالایى- پلیوسن مکران از نام‎هایى همچون کنگلومراى پالمى و یا واحد تاهتون استفاده شود. جدا از سنگ ماسه‎هاى سست کم‎سیمان، بخشى از انباشته‎هاى پلیوسن مکران کنگلومرایى با قطعات بزرگ است که گاهى واحد نهنگ و گاهى کنگلومراى تلخاب نام دارند.
نهشته‎هاى کواترنرى ایران، به طور عمده رودخانه‎اى – سیلابى هستند که پهنه‎هاى آبرفتى جوان را می‎سازند. با وجود این در حوضه و حاشیه خزر، نهشته‎هاى کواترنرى دریایى است. در ضمن، در پاره‎اى نقاط ایران سنگ‎هاى کواترنرى از نوع روانه‎هاى بازالتى، پادگانه‎هاى دریایى، نهشته‎هاى بادى و رسوب‎هاى کویرى است.
جدا از انباشته‎‎هاى رسوبى، در نتیجه فشارش و تنش‎هاى وابسته به دو رخداد کوهزایى آلپ میانى و پایانى، بخشى از سنگ‎هاى سنوزوییک ایران معرف تکاپوهاى ماگمایى هستند که به صورت روانه‎ها و خاکسترهاى آتشفشانى و یا توده‎هاى نفوذى، به ویژه در صفحة ایران رخنمون دارند. فراوانى سنگ‎هاى ماگمایى سنوزوییک به اندازه‎اى است که از این دوران به عنوان «دوران ماگماتیسم» ایران یاد می‎شود که گاهى، به ویژه در زمان ترشیرى، تکاپوهاى آتشفشانى همراه با فلززایى است به همین رو از ترشیرى ایران به عنـوان « دورة فلزى» نیز یاد می‎شود.

مباحث مرتبط با عنوان





تعداد بازدید ها: 25918