تاریخچه
متولد سال 320 در شهر خجند ، وفات در حدود سال 390 (ه.ق) . تاریخچه زندگی او در شهر خجند ، شهری واقع در تاجیکستان فعلی در کنار رودخانه "سیر دریا" متولد شد. نام قدیم این شهر "خوقند" بود که تا سال 1866 (م.) جزیی از خاک ایران محسوب می‌شد و پس از آن طبق معاهده‌ای به روسیه تزاری تعلق گرفت. حامد بن خضر خجندی در زمان فخرالدوله دیلمی به شهر ری آمد و در این شهر رصدخانه‌ای را در بالای یکی از کوههای شهر ری به نام قله "تبرک" بنا کرد و نامش را "سدس فخری" گذاشت.
به روایتی منظور از این نامگذاری آن بود که ساختمان مذکور بجار آن که به شکل دایره باشد، بصورت شش ضلعی ساخته شد و به احترام نام فخرالدوله به "سدس فخری" شهرت یافت. خواجه نصرالدینوسی از دانشمندانی است که در آثارش از کارهای خضر خجندی نام برده و ابوریحان بیرونی نیز با او دوستی و مراوده داشته و حتی ناظر بر کارهای او بوده است. این دانشمند و نابغه ایرانی در سالهای اول حکومت سلطان محمود غزنوی و خلافت القا در بالله به عالم جاودانی شتافت.
فعالیتها
سبب شهرت او از دانشمند برجسته
ریاضی و
نجوم می‌باشد که نامش در
تاریخ ریاضیات ثبت شده است. از کارهای بسیار مهم او در نجوم ، تعیین مقدار انحراف خورشید در رصدخانه‌اش به حدود سال 384 می‌باشد. او همچنین دستگاهی در این رصدخانه ساخت که درجه ، دقیقه و ثانیه را با دقت حساب می‌کرد. از دیگر کارهای این دانشمند ، ارائه اصول و روش محاسبه "شکل مغنی" می‌باشد. شکل مغنی در ریاضی عبارت از رابطه‌ای است که از تناسب سینوس اضلاع مثلث با نسبت زوایای قوسها در کره بدست می‌آید. این رابطه در محاسبه انحراف و طول و عرض شهرها و مقدار انحراف آنها در جهت قبله بکار می‌رفته است. مقادیر انحراف زوایای شهرها با مقادیری که امروزه دانشمندان اروپایی به کمک
فرمولهای مثلثات کروی بدست آورده‌اند، اختلاف بسیار بسیار کمی دارد.
آثار و تألیفات
در سال 1799 (م.) و در فرانسه ، ریاضیدان ایتالیایی "لاگرانژ" ، روش محاسبات و فرمولهای مثلثات کروی را به نام خود انتشار داد، در حالی که 700 سال پیش از او ، خجندی اصول آن را به اثبات رسانیده بود. آثار و تألیفات نویسندگان ایرانی و خارجی متعددی نظیر "بیرونی" ، "طوسی" ، "شیکو" ، "شرمر" و "ویدمان" درباره کارهای و آثار خجندی کتاب منتشر کرده‌اند. اما از او سه کتاب بسیار مهم در خصوص ریاضی شامل "فی عمل الاله العامه" ، "الات الشامله" که احتمالا همان "الاله العامه" می‌باشد، رساله "تصحیح میل و عرض بلاد" و کتابی حاوی 12 مسأله هندسی ، بجای مانده است.
همچین ببینید