آیا انسان مکلف را مى توان آزاد به شمار آورد؟

• استاد شهید مطهرى می گوید نه تنها آزادى باتکلیف منافاتى ندارد بلکه آزادى شرط تکلیف است .آزادى و اختیار یکى دیگر از شرایط تکلیف است . یعنى انسان آنگاه مکلف است به انجام یک وظیفه که اجبار و یا اضطرارى در کار نباشد , اگر اجبار ( اکراه ) یا اضطرار در کار باشد , تکلیف ساقط مى گردد . اجبار ( اکراه ) مانند اینکه یک قوهء جابره شخصى را تهدید کند به اینکه حتما روزهء خود را بخورد بطوریکه اگر نخورد , جانش در خطر قرار خواهد گرفت . بدیهى است که در چنین مورد تکلیف روزه ساقط مى شود , یا اگر کسى مستطیع شود و یک شخص جابر او را تهدید کند که اگر به حج برود به جان او یا کسانش صدمه وارد خواهد آورد . پیغمبر اکرم فرمود : « رفع ما استکرهوا علیه » . آنجا که اکراه و اجبار به میان آید تکلیف ساقط است .

اضطرار آن است که انسان از طرف شخصى مورد تهدید قرار نمى گیرد بلکه این خود اوست که انتخاب مى کند , ولى این انتخاب معلول شرایط سختى است که پیش آمده است , مانند کسى که در بیابانى درمانده و گرسنه است و جز مردار غذایى که سد جوع کند نمى یابد , در چنین موارد تکلیف حرمتخوردن مردار ساقط مى شود . اکراه و اجبار و همچنین اضطرار را از شرایط عمومى تکلیف نمى توان به حساب آورد , یعنى کلیت و عمومیت ندارد , اولا بستگى دارد به درجهء صدمه و ضررى که بناست دفع و یا رفع شود , و ثانیا بستگى دارد به اهمیت آن تکلیفى که انسان مى خواهد به علتاکراه یا اضطرار انجام ندهد . بدیهى است که هیچ گاه به بهانهء اکراه یا اضطرار نتوان به زیان دیگران و به ضرر اجتماع و یا به زیان خود دین اقدامى کرد . برخى تکالیف است که هر ضرر و صدمه اى را به خاطر آنها باید تحمل کرد .

منبع

• استاد مطهری، انسان درقران، ص 46-47