-=((استرلاب)) وسیله‌ای علمی با قدمت 5 هزار ساله است که طی هزاران سال به دانشمندان علم ((نجوم)) کمک کرد. ((اجرام آسمانی)) ، محل و وسعت و فاصله ستارگان را با ((خورشید)) و با یکدیگر مشخص کنند. همچنین منجمان در تدوین تقویم و تاریخ از این وسیله استفاده کردند و نیز با استفاده از آن مسیر حرکت ستارگان و سرعت آنها را برحسب ((سال نوری)) تعیین کردند.=-
!مشخصات فنی استرلاب
استرلاب دستگاهی است که آن را از فلز ((برنز)) می‌ساختند. در قسمت بالای آن ، محل برجسته‌ای با یک سوراخ وجود دارد که با یک ((ابریشم|نخ ابریشمی)) دستگاه را آویزان نگه می‌دارد. صفجه استرلاب دایروی است که با خطوط افقی و عمودی به چهار قسمت تقسیم می‌شود. بر روی هر قسمت ، اعداد و حروف الفبا کنده شده است. صفحه رویی استرلاب را مشبک یا عنکبوت می‌گویند. بخشهای چهارده‌گانه را حجره و مرکز استرلاب را قطب می‌نامند. استرلاب یا 90 حجره دارد که به آن ((استرلاب)) کامل می‌گویند و استرلابی که 45 حجره داشته باشد، نیمه است و یا یک سومی با 30 حجره و یک ششمی با 15 حجره است. اعداد ، بصورت سه‌تایی یا شش‌تایی بر روی هم نوشته شده‌اند.

در مرکز صفحه رویی استرلاب ، روزنه‌ای وجود دارد که از آن به ((خورشید)) نگاه می‌کنند و از سوراخ لبه بالا شعاع را می‌نگرند. شکلی مانند خط‌کش موج روی صفحه است که بر روی نام ماه‌ها و اعداد می‌چرخد. در صفحه پشت استرلاب ، نام 12 ماه سال «((حمل)) ، ((ثور)) ، ((جوزا)) و ...» ((منطقه البروج)) و کلمات مشرق و مغرب نوشته شده است و 36 دایره شمالی دارد که با حروف متمایز گردیده‌اند. در کنار آنها ، مدار حمل ، سرطان و ((نصف‌النهار|نصف‌النهارها)) ، خطوط وترالارض و وترالسما و سمت الراس رسم شده است.
!((انواع استرلاب))
استرلاب انواعی دارد که با عناوین __کالتام__ ، __توماری__ ، __هلالی__ ، __چلیپایی__ ، __ذورقی__ ، __قوسی__ ، __جامعه جنوبی__ ، __رصدی__ ، __شمالی__ ، __کروی__ ، __مسطح خطی__ ، ثلثی و صلیبی مشخص می‌شود. بر طبق اسناد معتبر ، ((استرلاب ذورقی)) و صلیبی را __ابوسعید احمد فرزند عبدالجلیل سجزی (سیستانی)__ ، معلم ((ابوریحان بیرونی)) ، در سده چهارم هجری اختراع کرده است و ((استرلاب رصدی)) را __عبدالکریم نیکمرد قاینی__ از دانشمندان سده پنجم هجری ساخته است.
!کاربردهای ویژه
__ایرانیان__ در ابتدا ، از استرلاب برای تعیین ((محاسبات نجومی)) استفاده می‌کردند. آنها به تدریج در تجهیز و تکمیل آن کوشیدند. بدین ترتیب علاوه بر آنکه فاصله خورشید با ((زمین)) و ((ماه)) و دیگر ستارگان را بوسیله استرلاب تعیین کردند، توانستند از این وسیله چندکاره در موارد زیر هم استفاده کنند. تعیین ساعات ((شب و روز)) ، اندازه‌ گیری ارتفاعات کوهها و عمق دریاها ، ((تعیین طول نصف‌النهار)) و مدارها و خط استوا ، ((قبله یابی|تعیین قبله)) و وقت صبح و ظهر و شب ، معین کردن درجات پهنا و درازی زمین ، تعیین مسیر ستارگان ، شناخت اثرات ((اجرام آسمانی)) بر‌کردار و اندیشه آدمیان.

بوسیله استرلاب ، زمان حرکت خورشید را در 365 روز و یک چهارم روز (یک سال) معین کرده و شروع و پایان اعتدال بهاری و زمستانی را مشخص می‌کردند. آنها که در استفاده از استرلاب داناتر بودند، عقیده داشتند که در آسمان 28 منزل وجود دارد و اگر آن را بر اساس محاسبات ریاضی حساب کنند، 12 ماه سال پدید می‌آید. آنان خوب و بد زندگی انسانها را از تاثیر برجهای دوازده‌گانه بر ستارگان اعلام می‌کردند. مثلا هر گاه ضمن محاسبات نجومی ، ((زهره)) و ((مشتری)) در کنار هم قرار می‌گرفتند آن را برای ((تاج‌گذاری)) ، مسافرت ، بازرگانی ، ((درختکاری)) و زناشویی ، مبارک و فرخنده می‌دانستند.
!آموزگاران نجوم و استرلاب
ایرانیان صنعت استرلاب و موارد کاربرد آن را به مسلمانان و همسایگان خود یاد دادند. پس از ((رواج اسلام در ایران)) ، منجمان مسلمان شده و کتابهای مربوط را به عربی برگرداندند. آنان خلفا و بزرگان عرب را به ((نجوم)) علاقه‌مند کردند و آگاهان این علم به دربار راه یافتند، زیرا شهریارانی مانند ((محمود غزنوی)) ، ((تیمور لنگ)) ، ((شاه اسماعیل)) ، ((شاه عباس)) و ... در سراسر جنگها ، ساعات آغاز جنگ و تاریخ قبول صلح و تنظیم عهدنامه و حتی امور شخصی را با مشورت آنها انجام می‌دادند.

در فواصل سده اول و پنجم هجری ، دانش نجوم در ایران به حد کمال رسید و خاندان‌های بزرگی چون ((خاندان نوبختی)) و ((برمکی)) و ... در انتقال این دانش به ((جهان اسلام)) کوشیدند.
!مباحث مرتبط با عنوان
*((اجرام آسمانی))
*((استرلاب))
*((استرلاب رصدی))
*((تنظیم تقویم))
*((خورشید))
*((رصد نجومی))
*((سال نوری))
*((ستاره))
*((انواع ستاره شناسی))
*((محاسبات نجومی))
*((نصف‌النهار))