: پیشفرضهای روانشناسی اسلامی

!سؤال اصلى

*با توجه به آنچه در متون اصیل اسلام راجع به انسان گفته شده، چه موضوعى را مى‏توان براى روان‏شناسى در نظر گرفت؟

*در این باب، پیشنهادهایى وجود دارد که عبارتند از: «((روح))‏»، «((نفس‏))»، و «((فطرت))‏».

!فرضیه روح

نظر برخى بر آن است که موضوع مطالعه ((روان‏شناسى اسلامى)) «روح‏» می باشد. و چنین استدلال مى‏کنند که: قرآن، انسان را صرفا یک پیکر فیزیکى نمى‏داند، بلکه بیان مى‏کند که پس از پیکربندى، از روح الهى در وى دمیده مى‏شود. آنچه حقیقت انسان را تشکیل مى‏دهد، همین روح است. پس روان‏شناسى آدمى، به معناى «~~green:روح‏شناسى~~‏» است.

*دو نکته قابل تامل در خصوص این دیدگاه وجود دارد:

**نخست آنکه، در این بیان، روان‏شناسى به منزله علمى معطوف به جوهر حقیقى انسان در نظر گرفته شده است. در حالى که ((روان‏شناسى)) در پى شناخت واقعیت و وضع موجود آدمى نیز هست، نه صرفا حقیقت او .

**دوم آنکه، در ((استدلال)) مذکور، مساله قابل شناخت‏ بودن حقیقت وجود آدمى یا روح الهى، مفروغ عنه گرفته شده است; در حالى که این مساله نیز قابل تامل است. قرآن هنگام بحث از امکان دریافتن ((حقیقت روح)) ، سخن را کوتاه مى‏کند و آدمى را برخوردار از این مجال نمى‏داند و او را متنبه مى‏سازد که بهره ورى او از علم، اندک و ناچیز است. در اشارتى که قرآن نسبت ‏به روح دارد، آن را حقیقتى «~~green:امرى~~‏» در برابر «~~green:خلقى~~‏» معرفى مى‏کند که ((منطق)) آن، منطق «~~green:کن فیکون‏~~» است و «امر» خدا، و نیز روح که از جمله آن است، در قوالب ما محصور شدنى نیست و از منزلگاه علم و منطق انسان، بسى فراتر است و بنابراین، براى انسان قابل فهم نیست لذا به نظر نمى‏رسد که بتوان «روح‏» را به عنوان موضوع روان‏شناسى اسلامى در نظر گرفت.

!فرضیه نفس

گروهى دیگر بر این عقیده‏اند که، باید موضوع بررسیهای روان شناختى اسلامى را «~~green:نفس~~‏» دانست. این «نفس‏» با «روح‏» فرق دارد و در روان شناسى جلوه‏هاى پست و عالى نفس، هر دو مورد توجه می باشد.دلیلى این سخن ، آن است که قرآن، على رغم کوتاه کردن سخن در باب روح، هنگام سخن گفتن از نفس، جلوه‏هاى مختلف آن را مورد بحث قرار داده است، چنانکه از جلوه‏هاى ~~green:امارگى~~، ~~green:لوامگى~~، ~~green:اطمینان نفس ~~و ویژگیهاى هر یک، سخنها به میان آورده است. به علاوه در روایات، موارد فراوانى از دعوت آدمى به شناخت نفس خویش وجود دارد، و این امر، نه تنها ممکن شمرده شده است، بلکه اهمیت آن، از سایر معرفتها نیز فراتر قرار گرفته است.

البته نفس را موضوع روان‏شناسى اسلامى خواندن، کلام تامى نیست. به دلیل آنکه باید معین کرد که نفس، از چه حیث، موضوع روان‏شناسى اسلامى است; و از چه حیث، موضوع ((علم‏النفس فلسفى))؛ و از چه حیث، موضوع ((معرفة‏النفس عرفانى)).

!فرضیه فطرت

نظر سوم آن است که، موضوع روان‏شناسى اسلامى ~~green:فطرت~~ می باشد.

نظریه‏هایى را که در خصوص فطرت عرضه شده است، مى‏توان بر این اساس تقسیم بندى کرد که در آنها، فطرت، یا به منزله امرى «~~green:محتوایى‏~~» و یا امرى «~~green:ساختارى‏~~» در نظر گرفته شده است.

*سه دیدگاه وجود دارد:

**فطرت به منزله محتواهاى مثبت ضمیر آدمى

**فطرت به منزله محتواهاى مثبت و منفى ضمیر آدمى

**فطرت به منزله ساختار وجود آدمى

به نظر مى‏رسد در هر سه دیدگاه مذکور، فطرت، مترادف طبیعت انسان در نظر گرفته شده است، یعنى به منزله آینه‏اى که عناصر بنیادین وجود آدمى را و یا ساختار اساسى آن را نشان مى‏دهد. در حالى که ملاحظه موارد استعمال این مفهوم در ((منابع اسلامى ))آشکار مى‏سازد که فطرت، به گستردگى مفهوم طبیعت انسان، مورد استعمال قرار نگرفته است. بلکه، فطرت، صرفا ناظر است‏به بعد معینى از وجود آدمى، یعنى معرفت و میلى ربوبى، که آدمى با آن سرشته شده است.

!عمل، موضوع روان‏شناسى اسلامى

در این دیدگاه، با توجه به ((انسان‏شناسى اسلامى)) ، می کوشد بر اساس تصویرى که در منابع اسلامى از انسان ترسیم شده است، روان‏شناسى متناسبى را بر حسب اقتضاهاى آن، پدید آورد. عمده‏ترین و برجسته‏ترین ویژگى انسان را بر حسب آنچه در منابع اسلامى ذکر شده است، اینست که او، برخوردار از «~~green:عمل‏~~» است. در منابع اسلامى، در باب انسان، از این امور سخن رفته است که: در کالبد او، ((روح)) دمیده مى‏شود; او داراى نفسى است که جلوه‏هاى مختلفى دارد; در ضمیر او ((معرفت)) و میلى ربوبى (فطرت) نهاده شده است; او برخوردار از ((عقل)) است که با آن مى‏تواند ((حق)) را از ((باطل))، و خیر را از شر تمیز دهد; و رابطه علم و عمل خویش را بسنجد و عمل خود را در پرتو علم خویش سامان دهد و ...

!منابع

*فصنامه حوزه و دانشگاه، ش 3 و 5

*حسینى، سید ابوالقاسم; بررسى مقدماتى اصول روان‏شناسى اسلامى

*احمدى، على اصغر; فطرت، بنیان روان‏شناسى اسلامى

*مطهرى، مرتضى; فطرت، انتشارات صدرا