پایتختهای قرون اولیه اسلامی (قبل از ایلخانیان)
نخستین امیر ایرانی که در
نیشابور پس از اسلام تخت نهاد ، ابومسلم مروزی ، سپاهبد جوانمرد ایرانی ، بود که با کمک سپاه
خراسان ، بنی‌امیه را پس از یک سده ستم ، در سال 131هـ .ق. در هم کوبید.
طاهریان از سال 206 هـ . ق در خراسان آزادی خود را از
بغداد آشکار نمودند و در سال 207 هـ .ق. با حذف نام
مأمون در خطبه‌های نماز استقلال خود را اعلام و نیشابور را پایتخت خود قرار دادند.
نیشابور به دلایل مذهبی (گرامی بودن چهار آخشیج خاک ،
باد،
آب و آتش در نزد ایرانیان که در نیشابور به وجه مطلوبی بود) ، طبیعی (روانی آب از
کوه بینالود به سوی آن و وجود دشتهای وسیع
کشاورزی) و دلایل سیاسی (خراسان در زمان باستان بزرگترین بخش ایران و نیشابور مرکز آن بوده است) از دوران باستان دارای عظمت و شکوه بوده است و لذا انتخاب آن به عنوان پایتخت موجه می‌نمود. در سال 259 هـ . ق.
یعقوب لیث صفار، بازمانده
طاهریان را در نیشابور شکست داد و مدتی در نیشابور ماند.
در زمان سامانیان و
سلجوقیان نیز ، نیشابور از اهمیت خاصی برخوردار بود و گه گاه به عنوان پایتخت انتخاب می شد. در قرن ششم نیز در زمان
خوارزمشاهیان ، مردم نیشابور در مقابل
مغولان ایستادند و جنگیدند (جنیدی ، نیشابور پایتخت ایالتی) .
پس از نیشابور ، یکی دیگر از پایتختهای مستقل و مردمی ، شهر زرنگ بوده است که در سیستان واقع شده است.
این شهر در سال 23 هـ . ق. سیستان به دست اعراب افتاد اما مردم آن تن به فرمان ایشان ندادند و آتش شورشها و انقلابهای بسیاری در این منطقه شعله‌ور گشت. در سال 247 هـ . ق. یعقوب لیث صفاری به یاری مردم آزاده سیستان ، نخستین دولت مستقل ملی را در ایران تشکیل داد و شهر زرنگ را به پایتختی برگزید. شهر زرنگ ، بزرگترین شهر سیستان در سده 4 هـ . ق . بود و از دوران
صفاریان دارالاماره‌هایی در آن برپا شده و بناهای بسیاری در این شهر به وجود آمده بود که اکنون اثری از آنها باقی نمانده است. خرابه‌های زرنگ را امروز در نزدیکی
زاهدان ، کنار نهری از شاخه‌های هیرمند ، می‌توان دید.
شهر زرنگ به دلیل نزدیکی به
رود هیرمند ، دارای جایگاهی ویژه و استراتژیک (به علت واقع شدن در میان
راههای بزرگ بازرگانی) بود و پس از تخریب « رام شهرستان » بر اثر سیل که مرکز سیستان در دوران باستان بوده و با زرنگ فاصله کمی داشته ، به عنوان پایتخت انتخاب شد. خشک شدن
دلتای رودخانه بزرگ هیرمند و حمله تیمور گورکانی در سال 785 هـ . ق. به این شهر ، موجبات سقوط شهر را فراهم آورد (افشار سیستانی ، زرنگ پایتخت صفاریان) .
علاوه بر شهرهای نیشابور و زرنگ ، شهرهای
ری ،
کرمان،
سبزوار و برخی شهرهای دیگر در این دوره ، پایتختهای حکومتی ، ایالتی و یا ولایتی بوده‌اند.
شهر ری در دوران باستان پایتخت
اشکانیان بود و از سلسله‌های پس از اسلام می‌توان حکومت آل‌بویه را نام برد که در آبادانی ری تلاش فراوانی به عمل آوردند. ری پس از حملات مغول ، رو به ویرانی نهاد و پس از آن تهران کم‌کم رشد خود را آغاز نمود (کوثری ، ری پایتخت حکومتی). کرمان نیز در یک دوره کوتاه از تاریخ موقعیت پایتختی کسب کرده است. در دوران قبل از اسلام ، پایتختها در مکانهای سرسبز و پرجمعیت انتخاب می شدند. در قرون اول و دوم هجری حکومتهای مستقلی در ایران وجود نداشت اما با شروع قرن سوم حکومتهای نیمه مستقل و مستقل در ایران شکل گرفت. کرمان که پایتختی ایالتی بوده است ، از اوایل قرن چهارم هـ . ق ، پایگاه
آل‌بویه و سامانیان بوده است.
پس از آن ،
سلجوقیان و
مظفریان کرمان را برای مدتی پایتخت خود قرار دادند (741 هـ .ق.) از آن پس کرمان به عنوان پایتخت مطرح نگردید. با توجه به
کویری بودن کرمان و عدم وجود ارتفاعات در آن ، می توان نتیجه گرفت که کرمان شهری نظامی نبوده است و تنها به دلایل اقتصادی (واقع شدن در مسیر راههای اصلی) به عنوان پایتخت انتخاب شده است (باستانی پاریزی ، کرمان پایتخت ایالتی). علاوه بر شهرهای نامبرده ، سبزوار نیز برای مدتی به عنوان پایتخت ولایتی مطرح بوده است.
سربداران در سال 736 هـ .ق. قیام کردند و با از میان برداشتن مغولان ، در سال 738 هـ . ق. در سبزوار ، رأیت استقلال برافراشتند و تا سال 788 هـ .ق. در آن منطقه و ولایات مجاور آن حکومت کردند. دلایل گزینش سبزوار به امیرنشینی ، دلایلی چون واقع شدن سبزوار در مسیر
جاده ابریشم ، انگیزه های دینی ، عوامل اقتصادی و اقلیمی و موقعیت سوق الجیشی و سیاسی و نظامی بوده است (آریان پور ، سبزوار پایتخت ولایتی).
