تاریخچه ی:
نظام مالیاتی در عهد ایلخانان
V{maketoc}
!نظام مالیاتی در عهد ایلخانان
«758 - 616 ق / 1357م»
!!حضور ایلخانان در ایران
هجوم ((مغول)) به ایران، ویرانی و تخریب شهرها و نهادها و زیر ساختارهای اقتصادی، به ویژه کشتار فجیع و بی اندازه مردمان، اثرات مخربی در نظام اقتصادی و معیشتی ایران پدید آورد که برخی از نتایج آن برای چندین سده پس از این حمله دامنگیر نظام اجتماعی ایران بود.
آمدن دوباره ((مغولان)) به ایران پس از چهل سال از هجوم نخستین و تشکیل سلسله ((ایلخانان)) که به هر صورت نظام سیاسی و دیوانی آن میبایست با تأمین مخارج از طریق خراج و مالیات دوام می آورد، بر پیچیدگی شرایط اقتصادی ایران افزود.
حتی چهل سال وقفه در آمدن دوباره این مهاجمان نتوانسته بود، درمانی بر آلام و زخمهای کهنه مردمان باشد.
تمدنی فرو پاشیده و مضمحل شده،
نظام دیوانی از میان رفته،
کاهش شدید نفوس و نیروی کار،
شخصیت و حیثیث انسانی که به وحشیانهترین وجه لگدکوب مهاجمان شده بود و میل به زندگی، سازندگی، کار و کوشش
را منکوب ساخته بود،
عدم وجود امنیت و
نابودی اقشار متفکر، کاردان و روشنفکر،
تنها گوشهای از اوضاع نابسامان آن دوران را میتواند به تصویر کشد. افزون بر این
خوی تمدن ستیزی و
عدم پذیرش حداقل قواعد کشور داری و نظام دیوانی که
به صورت دردی چاره ناپذیر مینمود، بر وخامت اوضاع و ستم مضاعف این اقوام بیابانگرد میافزود.
!خزانه ی دولت ایلخانی
__~~green:خزانه ایلخانان ~~__غیر از
__عواید مالیات__ و
__غنیمتهای جنگی__، از
__عواید گمرکی__ که در این ایام رونقی نسبی داشت و
__تجارت خارجی__،
میزان آن را بالا برده بود، حاصل میشد.
به علاوه آن چه از حکام تابع بر سبیل
__هدیه و باج به درگاه خان تقدیم یا ارسال میشد__،
خود قابل توجه بود.
اگرچه میزان این باج و خراج و هدایا به دقت نیست، اما ظاهراً در دورههای اقتدار و قدرت ایلخانان برای رفع نیازهای کشوری و لشکری میبایست کفایت کند.
__اما__
~~blue:تصرف بی قاعده و خودسرانه خانان این خاندان، ~~
~~blue:مسامحه حکام در ارسال مالیات~~ و همچنین
~~blue:بد حسابیهایی که از جانب صاحبان ((اقطاع)) در ارسال مال دولت روی میداد، ~~
__((خزانه)) را دائم با دشواریهایی مواجه میساخت.__
~~green:مزید بر این مصائب و مشکلات~~،
~~green:فساد امیران ~~و
~~green:طمع ورزی شاهزادگان و سلطان ~~و
~~green:رافت خواری بی حساب و کتاب وابستگان مغول و بزرگان کشوری و لشکری خزانه ~~
__چیزی برای مصارف عامه و عمومی باقی نمیگذاشت__.
!!جمع آوری مالیات
وصول مالیات توسط عمال دولت و حکام ولایت صورت میگرفت.
البته بسیاری از علماء، مشایخ و ترخانان که مقربان خاص دربار ایلخان بودند، غالباً از پرداخت معاف میشدند.
اما حکام ولایات گه گاه بیش از حد مقرر مالیات وصول کرده و یا قسمتی از دریافتیها را در دفاتر ثبت نمیکردند.
با این حال مظالمی که در این زمینه در حق رعایا میرفت، حتی با اثبات خیانت عامل و عمال حکومت، جبران نمیشد و مازاد وصول شده هرگز به صاحب آن مسترد نمیگشت.
در مواردی که مالیات به صورت جنسی گرفته میشد، مازاد بر نیاز خزانه را به مزایده میگذاشتند و البته برای آن بهایی بسیار گزاف میطلبیدند و چون به فروش نمیرفت، آن را بین کسبه و محترفه تقسیم و به زور و اجبار میفروختند.
نمونهای از این نقد کردن مالیات جنسی در داستان برادر شیخ سعدی در کلیات این شاعر آمده است.
این شیوه هم نوعی ساده بود که به صورتهای مختلف بر عهده محترفه، یا روستاییان قرار میگرفت و شکایت آنها نیز هرگز به جایی نمیرسید.
!!انواع مالیات
تداوم این نوع مالیات ستانی، موجب ورشکستی و تخلیه دکان و مهاجرت اهالی میشد. با چنین احوالی غریب نیست که روستاییان به محض آگهی از ورود تحصیل داران مالیات به نواحی مجاور میگریختند و خانه و کاشانه و کسب و کار خود را رها میکردند.
مالیاتهای تازهای هم که برای رهایی خزانه از افلاس و ورشکستگی معمول میشد و این سیاستها غالباً توسط تازه به دوران رسیدهها و عناصر بی لیاقت و بی کفایتی که مدیریت جامعه را بر عهده گرفته بودند، بی آن که متضمن رفع مشکلی برای دولت باشد، ناخرسندی و شکایت دائم عامه را موجب میشد.
گویی مردمان محکوم بودند تا تاوان مال اندوزی، رافت خواری، غارت خزانه، بی تدبیری و بی سیاستی عمال دولت و کارگزاران آن را تماماً عهده گرفته، پرداخت آن را از سفره خالی خود ضمانت کنند.
غیر از مالیات
__«تمغا»__ که از همه چیز گرفته میشد،
مالیات دیگری به نام __«قاقلان»__ که ظاهراً __نوعی خراج ارضی__ تازه بود ، بر کسانی که بر روی زمین کار میکردند تحمیل میشد و گه گاه به صورت بیگاریهای سخت تأدیه میشد.
مالیات دیگری نیز که تازگی داشت و به شدت مایه شکایت و ناخرسندی مردمان شد،
__قبجر__ «= __قبچور__» نام داشت که در آغاز به عنوان __مالیات دام __مطرح شد، اما به تدریج همه چیز را شامل شد و در واقع موضوعی نماند که قبجر بر آن تعلق نگیرد.
فقیر و غنی و روستایی و شهری دچار بلای قبجر شدند و یک شاعر عصر به نام __پور بهاء جامی، __قصیده قبجریهای ساخت که شکایت حال تمام آحاد خلق را از این مالیات ظالمانه با درد و سوز بسیار، به بیان آورد.
با این همه، __مالیات قبجر __ که برای طبقات روستایی سنگینتر بود و به صورتی ظالمانهتر تحمیل میشد.
این دو نوع مالیات که غازان خان ضمن سایر اصلاحات اداری و اجتماعی خویش آنها را عفو کرد.
!!ماموران اخذ مالیات
در این ایام مأموران دولت برای جمع آوری انواع خراج به اطراف مملکت میرفتند،
__باسقاق__ یا __ایلچی__ خوانده میشدند و
هر جا به خانه روستایی ضعیفی میرسیدند تقریباً تمام آن چه را او در همه عمر به خون جگر جمع آورده بود، به بهانه قبچر و قاقلان در توبره و کیسه خویش میکردند و بر پشت استران و اشتران خویش به غارت میبردند.
وصول مالیات در قلمرو ایلخانان به مقاطعه گذاشته میشد و
__تحصیلداران مالیات __که از جانب این مقاطعه کاران میآمدند
در بسیاری موارد برای مزید دخل، __مالیات زایدی __هم به نامهای مختلف وضع و مطالبه میکردند که به ندرت چیزی از آن را به خزانه دولت میرساندند.
اصلاحات غازان خان هم دیری نپایید و مرگ زود هنگام این ایلخان باعث شدکه اصلاحات او به عنوان رویهای اجتماعی قوام گیرد.
!همچنین ببینید
*((حیف و میل خراج ولایات))