معتضد خلیفه عباسی
« 289-279 ق / 902-892 م»
در زمان حیات
معتمد خلیفه پیشین با توافق های به عمل آمده، مقرر شده بود که پس از معتمد برادر زادهاش ابوالعباس احمد بن موفق، ملقب به
معتضد جانشین او باشد. تعیین این جانشینی توسط پدر معتضد یعنی موفق و پیش از مرگ معتمد، دشواری های خاصی را به همراه داشت.
خزانه بار دیگر تهی شده بود و دستگاه
خلافت بر ایالت ها تسلطی نداشت. خلیفه تازه کوشش های زیادی به عمل آورد تا وضع مالی را بهبود بخشد و با توسل به تدابیر مسالمت آمیز از مبارزات مذهبی جلوگیری کند. برای آن که پولی به دست آورد و قبل از هر چیز، حقوق مأموران دولتی و درباری را بپردازد، از یکی از دبیران شیعه، احمد بن
فرات، که در خلافت سابق او را از زندان رهایی بخشیده بود، مدد خواست؛ این شخص تنها فردی بود که از جهت داشتن ارتباط با فرمانداران مختلف میتوانست پول لازم را برای خلیفه فراهم کند. معتضد با کمک وزیرش، عبیدالله بن
سلیمان، و همچنین کمک بنده آزاد شده و رئیس ستادش، بَدر، تلاش هایی را که برای شورش در ایران صورت میگرفت خنثی و شخصی به نام رافع را که هوا خواه
علویان در
طبرستان شده بود، سرکوب کرد. همچنین در باز گرداندن قدرت خلافت به ایالت فارس، که جانشینان ابودُلَف از آغاز قرن در آن، امارت مستقلی تأسیس کرده بودند، به کامیابی دست یافت. او همچنین با فتح مجدد آمِد «286 ق / 899 م»، مانع حمله بیزانسیانی شد که در صدد بودند از گرفتاری های دستگاه خلافت بهره برداری کنند و تا سرزمین های اسلامی راه یابند.
بهبود اوضاع داخلی در عهد خلافت معتضد
مهم تر از همه آن بود که معتضد توانست به وضع داخلی بهبود بخشد. نخست در طرفداری از اعتقادات
اهل سنت وضع ثابتی اختیار کرد و از همان آغاز خلافت انتشار آثار کلامی را ممنوع ساخت. در عین حال رسمی را که ضبط اموال بدون وارث به دست دولت را که فقیهان حنبلی نامشروع میدانستند، لغو کرد. ولی در عین حال مراقب بود تا مدعیان علوی را نیازارد و با رهبران زیدی طبرستان روابط نیکویی برقرار کند. در همین دوره نخستین نشانههای نهضت قَرمطیان که مدت چندین سال نظام خلافت را تهدید میکرد، آشکار شد. این نهضت ظاهراً در ابتدا با نهضت
اسماعیلیه که گونهای از آن را جلوهگر میساخت پیوستگی داشت که نویسندگان اهل سنت در حالی که آغاز آن ناشناخته مانده است آن را دعوت باطنیان خواندهاند. نام آن از مؤسس این فرقه، حَمدان قَرمَط، گرفته شده است که بعضی از جانشینان او در
سوریه جایگزین شدند و برخی دیگر به ایجاد شورش هایی در عربستان و عراق و به ویژه در
بحرین پرداختند. در 287 ق / 900 م، قیامی در حوالی
بصره صورت گرفت؛ سال بعد قرمطیان در نواحی کوفه پراکنده شدند و سپاهیان حکومت مرکزی را شکست دادند.
معتضد خلیفهای با اراده، نیرومند،
مقتدر، کاری و کاردان بود.
سامانیان در زمان او در خراسان و ماوراءالنهر نیرو گرفتند و به گونهای که در تاریخ
صفاریان ذکر شده عمرو لیث جانشین یعقوب را گرفتار و به نزد خلیفه فرستادند. معتضد پس از نه سال و نه ماه خلافت در سال 289 ق چشم از جهان فرو بست.