حفاظت در برابر پرتوزاها
تعریف پرتو
پرتو انتقال دهنده
انرژی از راه
تابش است. هنگامی که پرتوی انرژی خود را از دست بدهد، دیگر پرتو نیست. پرتو میتواند وارد
اتم بشود و با برخورد به الکترونها و یا هسته ، اتم را از حالت عادی و طبیعی خارج کند. پرتو در هر برخورد بخشی از انرژی خود را از دست میدهد و در نهایت متوقف میشود. برای مثال
پرتوهای آلفا پس از متوقف شدن از حالت پرتوی خارج شده و به هسته اتمی تبدیل میگردند. پرتوها میتوانند ذره یا
امواج الکترومغناطیسی باشند.
اصول کلی حفاظت در برابر پرتوزاها
پرتوگیری بدن از
مواد پرتوزا میتواند منبع داخلی و یا خارجی داشته باشد، ولی برای حفاظت از پرتوها باید به حفاظت از بدن در برابر ورود مواد پرتوزا به بدن توجه کرد و این مستلزم این است که محیط اطراف از مواد پرتوزا عاری باشد و در صورت آلودگی محیط باید راههای ورود آلودگی به بدن مسدود شود. مواد پرتوزا میتوانند از راه تنفسی ، خوردن و آشامیدن مایعات و مواد غذایی آلوده و یا از راه پوست جذب شوند. خطر
آلودگی شیمیایی یک ماده به مراتب کمتر از خطر آلودگی پرتوی همان ماده پرتوزا است. لذا تکنیک کنترل آلودگی محیط به مواد پرتوزا به مراتب مهمتر از کنترل
ترکیبات شیمیایی غیرفعال است.
حداکثر مقادیر مجاز آلودگی
باید توجه داشت که هر مقدار آلودگی ، حتی اگر به مراتب کمتر از حداکثر میزان آلودگی مجاز باشد، باز هم کاملا بیخطر و بدون عارضه نمیباشد. برای آب و هوا حدود آلودگی مجازی که بدن انسان میتواند تحمل کند و برای بدن عارضهای پیش نیاید، تعیین شده است.
نکات اساسی در تعیین مقادیر مجاز آلودگی
- تمام محاسبات ، با منظور کردن خصوصیات اندامهای یک انسان با هیکل استاندارد (70 کیلوگرم وزن و 170سانتیمتر قد) انجام میشود.
- برای تعیین حداکثر آلودگی مجاز در آب ، محاسبات بر اساس میزان مصرف و دفع روزانه آب از بدن انجام میشود.
- حداکثر آلودگی مجاز در هوا بر اساس میزان استنشاق هوا در محیط کار حساب میشود.
- طرز توزیع ماده پرتوزا در اندام ، در مجموع پرتوزاهایی که میتوانند در اندام خاصی جایگزین شوند، منظور میگردد.
- نوع و همچنین نیمه عمر فیزیکی و نیمه عمر بیولوژیکی و بالاخره نیمه عمر موثر ماده پرتوزا در نظر گرفته میشود.
- کلیه محاسبات بر اساس حداکثر مجاز پرتوگیری بدن انجام میشود.
پرتوزاهای آلوده کننده محیط
مواد پرتوزای آلوده کننده محیط زیست به دو دسته 'طبیعی' و 'مصنوعی' تقسیم میشوند. آلوده کنندههای طبیعی همان
مواد رادیواکتیو موجود در طبیعت هستند و آلوده کنندههای مصنوعی خود به سه گروه تقسیم میشوند: اول پرتوهای ناشی از
انفجارهای هستهای ، دوم ، زبالهها و پسماندهای اتمی و سوم ، پرتوزاهایی که در
راکتورهای هستهای و
شتابدهندهها تولید میگردند.
کنترل آلودگی هوا
مواد پرتوزا به دلیل تنفس هوای آلوده ، خوردن مواد آلوده و یا به علت آلوده شدن پوسته به مواد رادیواکتیو ، وارد بدن شده و موجب پرتوگیری آن میگردند. میتوان از ورود مواد پرتوزا از راههای بلع و آلودگی پوستی ممانعت کرد، ولی برای جلوگیری از ورود این مواد به بدن از راه استنشاق ، بهترین راه جلوگیری از آلوده شدن هوای مورد استنشاق است، که انجام آن در محیطهای کار الزامی و اجتنابناپذیر است.
در محلهای محدود و سربستهای که احتمال آلودگی هوا وجود دارد، الزاما بایستی میزان آلودگی بطور مداوم تحت کنترل باشد. موثرترین راه برای کاهش میزان آلودگی هوا در چنین محلهایی خارج کردن هوای آلوده و رقیق کردن و پخش کردن آنها در هوای آزاد است.
در محلهایی که از چشمههای بار پرتوزا استفاده میشود، بهترین راه برای جلوگیری از آلوده شدن هوای مورد استنشاق این است که کلیه عملیات بر روی آنها در محفظهای با فشار منفی (فشار کمتر از فشار محیط) انجام شود. برای این کار هوای داخل محفظه بوسیله هواکش مکیده میشود و پس از عبور از ورقههای صافی به خارج فرستاده میشود. برای جلوگیری از ورود مجدد آن به محل اولیه و یا به محلهای مجاور ، عمل تخلیه هوا در ارتفاع مناسبی قرار میگیرد. قسمت هواکش دستگاه در انتهای آن قرار داده میشود تا در صورت وجود منفذ یا سوراخ هوای آلوده نتواند به خارج سرایت کند. در صورتیکه تخلیه هوای آلوده به خارج از محیط کار ممکن نباشد، با گذراندن هوای آلوده از صافیهای مناسب و مطمئن ، آلودگی از هوا گرفته میشود و هوای نسبتا پاک مجددا به همان محل اولیه برمیگردد.
در صورتیکه در هوای آلوده گاز رادیواکتیوی وجود داشته باشد، نظر به اینکه جذب آن بوسیله صافیهای معمولی امکانپذیر نیست، بایستی نخست هوا از روی مواد جاذب گاز عبور داده شود و سپس بوسیله سیستم تهویه مناسب ، در هوای باز تخلیه گردد.
اصول حفاظت فردی
پس از اینکه تمام اقدامات لازم جهت کنترل آلودگی هوا به مواد پرتوزا انجام شد، باز لازم است که هر فرد جهت رعایت بهداشت و حفظ سلامتی خود از روشها و وسایل خاص استفاده کند و از ورود مواد پرتوزا به بدنش جلوگیری کند. بهترین وسیله برای جلوگیری از ورود مواد پرتوزا به بدن از راه استنشاق استفاده از 'ماسکهای مخصوص' است.
برای جلوگیری از ورود مواد پرتوزا به بدن از راه دهان باید خوردن و آشامیدن در محیط کار اکیدا ممنوع باشد. همچنین توصیه شده که در محلهای آلوده باید از انجام هر عملی که احتمالا موجب انتقال آلودگی به دهان میشود، مانند سیگار کشیدن و حتی استفاده از تلفن در محل کار خودداری شود.
برای جلوگیری از جذب مواد پرتوزا به بدن از راه پوست از دستکشهای نازک پلاستیکی یکبار مصرف ، روپوش ، کلاه و کفش نایلونی یکبار مصرف یا پارچههای قابل شستشو و همچنین از کرمهای ساده جهت پوشش دادن قسمت باز و بدون حفاظ سطح بدن استفاده کرد. استفاده از این وسایل هنگام کار و استحمام پس از انجام کار بخش مهمی از حفاظت فرد را تامین میکند. پس از ورود مواد پرتوزا به بدن و جایگزین شدن آن در اندامی از بدن جلوگیری از اثر بیولوژیکی آن محدود به دفع سریع این مواد از بدن است که این کار تقریبا غیر ممکن است.
مباحث مرتبط با عنوان
جداسازی یون فلزی آلاینده آب
اطلاعات اولیه
جداسازی یونهای فلزی آلاینده آب مسئلهای است که شماری از متغیرها آن را پیچیده میکند. از جمله این متغیرها میتوان pH و حضور
مواد آلی را نام برد. به عنوان نمونه کاملا معلوم شده است که فلزاتی مانند Pb(II) و Hg(II) که برای بیشتر موجودات زنده سمیاند، در جریان فرایندهای مختلفی به درون سیستمهای آبی راه مییابند. تولید
سلاحهای هستهای نیز مشکلات فضولات خطرناک را بوجود آورده است.
بازیابی فلزات
هم به دلایل زیست محیطی و هم اقتصادی علاقه فزایندهای به بازیابی فلزات گرانبها وجود دارد. مشکلی جدی که بر سر راه خارج کردن
یونهای فلزی وجود دارد، آن است که
غلظت گونههای مورد نظر برای عملی شدن جداسازی ، اندک است و ضمنا این گونهها به صورت مخلوطهای پیچیدهای هستند. مثلا فضولات پرتوزا نه تنها حاوی
رادیونوکلیدها هستند، بلکه یونهایی مانند
سدیم ،
پتاسیم و
کلسیم (که از لحاظ زیست محیطی ضروری نیستند) را نیز در غلظتهای زیاد شامل میشوند. این یونهای بیضرر میتوانند مواد استخراج کننده را پیش از آنکه بتوانند یونهای سمی را بطور موثری خارج سازند، اشباع کنند.
روشهای حذف یونهای فلزی
- استخراج حلالی : در استخراج حلالی آب آلوده با ماده استخراج کننده آلی که در آب حلناپذیر است، تماس پیدا میکند. استخراج کننده قادر است یون را مبادله کند، یا با یون فلزی کیلیت بوجود آورد. بر اثر همزدن ، یونهای فلزی به فاز آلی انتقال مییابند. سپس مهلت میدهند تا فازها از هم جدا شوند و آنگاه یونهای فلزی را با محلول مناسبی از فاز آلی حامل آنها جدا میکنند. این محلول غلیظ یون فلزی را میتوان تخلیص کرد یا دور ریخت.
- رزینهای تبادل یونی : این رزینها با همان اصول استخراج حلالی عمل میکنند و مشتمل بر گروههای عاملی هستند که قادرند با یونهای فلزی تشکیل کمپلکس دهند، یا یون را مبادله کنند. رزینها با محلول آلوده تماس مییابند، یونهای فلزی بر آن سوار میشوند و بالاخره با محلول شوینده مناسب یونها از رزین جدا میگردند. از آنجا که گروه عاملی با یون فلزی برهمکنش میکند، بطور کوالانسی با بسپار حلناپذیر پیوند یافته است.
معایب و مزایای روشها
مزایای استخراج حلالی ، سرعت زیاد ، گنجایش زیاد و گزینشپذیری یونهای موردنظر است. البته حلپذیری محدود استخراج کنندهها ، حلالها و اصلاح گرما در محلولهای آبی ، عیب این روش محسوب میشود. این امر نه تنها به علت اتلاف واکنشگرها ، بر هزینه روش کار میافزاید، بلکه آب را با موادی آلی که بالقوه سمی هستند، میآلاید. افزون بر این ، موجب اتلاف مواد آلی از طریق تبخیر و انتقال میشود. بهعلاوه ، تعویض حلال برای محلول یونهای فلزی توصیه نمیشود، زیرا حجم زیادی از استخراج کننده مورد نیاز خواهد بود.
در رزینهای تبادل یونی مشکل اتلاف ماده استخراج کننده و ورود آن به فاز آبی وجود ندارد. این رزینها را میتوان بازیابی و برای فرایندهای پیوسته دوباره استفاده کرد. عیب این رزینهای تبادل یونی ، سرعت عمل پایین آنها در مقایسه با استخراج حلالی است. با وجود این ، افزودن بر تخلخل رزین یا کاستن از اندازه دانههای رزین یا کاستن از میزان شبکهبندی ، میتواند به بهبود سرعت عمل آن کمک کند، زیرا بدین وسیله دسترسی به
لیگاندهای سوار بر
بسپار به یونهای فلزی افزایش مییابد.
گزینشپذیری رزین تبادل یونی
گزینشپذیری رزینهای تبادل یونی برای انتخاب یونهای فلزی موردنظر در جداسازی این فلزات از محلولهای پیچیده از اهمیت بسزایی برخوردار است. با این همه ، این مسئله گاه مشکلساز میشود، زیرا اختلاف انرژی آزادسازی بسیاری از
واکنشهای تبادل یونی اندک است. این امر پیش از آنکه یونهای فلزی مورد نظر بتوانند تا اندازه قابل ملاحظهای خارج شوند، میتواند موجب اشباع شدن رزین تبادل یونی با یونهای بیضرر شود. (غلظت یونهای بیضرر اغلب بیشتر از غلظت یونهای موردنظر است.)
با بکار بردن لیگاندهایی که میتوانند با یون فلزی موردنظر کوئوردینانس یا کیلیت شوند، میتوان گزینشپذیری را افزایش داد. مثلا
اترهای تاجی که بطور کوالانسی با ماتریس بسپاری پیوند یافته باشند، میتوانند یون فلزی هدف را از محلول حاوی چندین یون دیگر با همان غلظت به طور گزینشی برگزینند و خارج کنند. در این جا به علت طبیعت آبدوست بسپار ، یک حلال آلی با قطبیت کمتر باید به محلول آبی افزوده شود. فقدان آبدوستی را میتوان با مصرف لیگاندهای قطبیتر یا با گنجاندن هر دو نوع لیگاند تبادل یونی و کوئوردینانس ، کی لیت شونده در بسپار برطرف کرد.
آینده
با ادامه پژوهش در زمینه عوامل بسیار کمپلکس کننده یونهای فلزی ، روشن میشود که برای دستیابی به توسعه بسپارهای جدید برای مصرف در کاربردهای زیست محیطی و صنعتی ، تمرکز کار بر گزینش است. درک مفاهیم
شیمی کوئوردیناسیون و استخراج حلالی ، بنیادهای کار بیشتر در این زمینه را تشکیل میدهد.
مباحث مرتبط با عنوان
کنترل فاضلابها
نگاه اجمالی
آبی که در خانهها پس از مصرف وارد فاضلاب میشود، آلوده است. همچنین فضولات و پسابهای صنعتی کارخانهها دارای مواد شیمیایی و سمی فراوانی هستند که ممکن است به سیستم فاضلاب شهری یا رودخانهها سرازیر شوند. خطر آب آلوده بسیار جدی است بطوری که 80 درصد بیماریهای جهان از آبهای آلوده ناشی میشود. پس باید علاوه بر تصفیه آبها ، فاضلابها را هم پاکسازی کرد.
تقسیمبندی آبهای سطحی اضافی و فاضلابها
- فاضلابهای شهری :
در جاهایی که عمق سطح استیابی زیاد و نفوذپذیری زمین نسبتا بالاست، فاضلاب سطحی توسط چاههای جاذب مستقیما به زمین وارد میشود. این شرایط در اغلب شهرهایی که به روی مخروط افکنهها و رسوبات درشتدانه آبرفتی قرار گرفتهاند، وجود دارد. در شهرهایی که عمق سطح استیابی کم و نفوذپذیری زمین نیز ناچیز است، اگر شهر دارای شیب کافی بوده یا زهکشهای طبیعی ، مثل رودخانه ، در مجاورت آن قرار داشته باشد، با ساختن فاضلابروهای موضعی آبهای سطحی را به بیرون شهر منتقل میکردهاند. در شهرهایی که سطح استیابی بالا و نفوذپذیری زمین کم و شیب زمین ناچیز است و امکان جریان ثقلی فاضلاب وجود ندارد، فاضلابها را با کمک لجن کشها جمعآوری و به خارج از شهر منتقل میکردهاند.
در مناطق و واحدهای مسکونی کوچک یا پراکنده که امکان ایجاد شبکه زیرزمینی انتقال فاضلاب وجود ندارد، مخصوصا اگر سطح آب زیرزمینی کم عمق بوده یا زمین از نفوذپذیری کمی برخوردار باشد، استفاده از مخازن فاضلاب چارهساز است. کارایی چنین سیستمی ، وابسته به سرعت جذب آب انباشته شده در مخزن توسط زمین است. در صورتی که جذب آب به کندی صورت گیرد، ممکن است میزان آب مخزن آن اندازه بالا بیاید که پس از ورود به زهکشها به سطح زمین برسد. در مقابل ، اگر سرعت جذب آب زیاد باشد، ممکن است آلودگیها ، بدون آنکه فرصت جذب توسط صافی و رسوبات سر راه را پیدا نمایند، به چاههای آب یا آبهای سطحی راه پیدا کنند.
در شرایط مطلوب ، سرعت نفوذ آب از مخزن فاضلاب به زمین حالتی بهینه دارد. طبیعت همانند یک کارخانه تصفیه عمل میکند و توسط فرایندهایی چون عملکرد میکروبهای بیهوازی ، جذب و تبادل یونی و تهنشست و صاف نمودن فیزیکی ، آلودگی آب را از بین میبرد. نتیجه آنکه کارایی این سیستمها اساسا وابسته به نحوه جریان مواد موجود در آب است.
از این رو ، در خاکهای ریزدانه رسی و لایی ، همچنین در زیر سطح استیابی و در زمینهای با یخبندان دائم ، مخازن فاضلاب عملکرد مناسبی ندارند. در مقابل ، در مناطق کم جمعیتی که از زمین کافی و شرایط زمین شناسی مناسبی برخوردارند، استفاده از این مخازن ، یا تخلیه فاضلاب از طریق گودالهای وسیع سطحی ، بازده خوبی دارد. استفاده از مخازن فاضلاب در نواحی پر جمعیت ، حتی اگر شرایط زمین شناسی مناسب هم باشد، ممکن است در طول زمان به آلودگی آبهای سطحی یا زیرزمینی منجر شود.
- فاضلابهای صنعتی :
روش سنتی برای مقابله با پساب کارخانهها و تاسیسات صنعتی هدایت این مواد به گودالهایی است که در آنجا آبها به تدریج بخار شده یا به زمین نفوذ میکنند و باقیمانده جامد بر جای میماند. در مواردی که با مواد سمی روبرو هستیم، نفوذ این مواد به زمین یا بلند شدن آنها به صورت گرد و غبار به هوا اغلب مشکلاتی را به همراه دارد.
یکی از روشهای مقابله با نفوذ پسابهای شیمیایی خطرناک ، بکارگیری یک ورقه نفوذناپذیر در بستر مخزن و محل انباشته شدن پسابهاست. البته در این روش همواره خطر نشت ناخواسته مواد به زمین وجود دارد. در برخی موارد که شرایط زمین شناسی مناسب است، فاضلابها توسط چاههای عمیق به لایههای سنگی اعماق زمین تزریق میشوند.
- زبالهها :
در ارتباط با انباشتن زبالهها و فضولات صنعتی و شهری خشک نیز باید توجه داشت که این مواد به طور دائم تحت تاثیر بارندگی و آبهای سطحی و زیرزمینی قرار دارند. مواد شسته شده از زبالههای جامد اغلب حاوی آلودگیهای بیولوژیکی و شیمیایی هستند. بهترین بستر برای انباشتن زباله ، لایههای نفوذناپذیر است. در غیر اینصورت ، باید امتداد سطح زمین توسط لایهای نفوذناذیر پوشانده شود، یا اینکه از حرکت افقی آبهای آلوده با احداث دیوار غیرقابلنفوذ قائم جلوگیری شود.
مقابله با فاضلابها
بهترین روش مقابله با فاضلابهای شهری و صنعتی ، گردآوری کامل آنها و انتقالشان به محلهایی مناسب است. در این نقاط آب موجود در فاضلابها بازیابی شده و پس از تصفیه بار دیگر مورد مصرف قرار میگیرد. باقیماندههای خشک زباله نیز در کارخانههای تهیه
کود شیمیایی بکار گرفته شده، یا به روشی ایمن ، که دور از دسترس آب زیرزمینی بوده و توسط یک پوشش سطحی از محیط زیست اهداف نیز جدا شده باشد، نگهداری میشوند.
مهمترین موارد مربوط به آب زیرزمینی از نقطه نظر زیست محیطی
- اطمینان از کیفیت مناسب آب و تعیین مقدار آب مورد بهرهبرداری بنحوی که همواره کمتر از میزان تغذیه سفره آب باشد.
- تعیین محلهای اصلی تغذیه سفره آب و برنامهریزی برای محافظت آنها و جلوگیری از مسدود شدن یا آلودگی این نقاط
- ارزیابی میزان نشست زمین ، ناشی از بهرهبرداری از آب زیرزمینی
- بررسی منابع آب جایگزین برای زمانی که بر اثر رشد جمعیت و کاهش منابع آب موجود ، کمبود آب بوجود آید.
- برنامهریزی برای تصفیه آلودگی آبها و بهبود کیفیت آنها و همچنین دستیابی به روشی مناسب جهت جمعآوری و انباشتن زبالهها.
مباحث مرتبط با عنوان
مراحل تجزیه شیمیایی
نگاه کلی
شیمی تجزیه با شناسایی
ساختار فرمولی ،
جدا سازی ،
اندازهگیری مقدار یک ماده و اجزا تشکیل دهنده آن سروکار دارد. از آنجا که جداسازی و اندازهگیری اجزای سازنده اجسام ، بر اساس خصوصیات فیزیکی و شیمیایی آنها با استفاده از
واکنشهای شیمیایی و دستگاههای آزمایشی انجام میگیرد، شیمی تجزیه را میتوان به دو بخش
شیمی تجزیه کلاسیک و
شیمی تجزیه دستگاهی تقسیمبندی کرد. بدیهی است که عملیات شناسایی و اندازهگیری به منظور تحقق سه هدف انجام میشود:
این دانش بیشتر جنبه عملی داشته و علاوه بر ارتباط با رشتههای گوناگون شیمی با اغلب رشتههای مهندسی و علوم نیز پیوندی نزدیک دارد. شیمی تجزیه در سالهای اخیر به دلیل پیدایش نظرات ، روشها و دستگاههای جدید اهمیت بسیار زیادی یافته و در صنایع گوناگون نیاز فراوان به آن احساس شده است. اهمیت این رشته از این ناشی میشود که مطالعه هیچ سیستمی بدون دانستن درصد اجزا تشکیل دهنده آن ممکن نیست.
کاربرد شیمی تجزیه در مسائل علمی و صنعتی
- پژوهش و توسعه: زمینههای پژوهش و توسعه عبارتند از : شناسایی اجسام جدید ، پی بردن به ساختار مولکولی و خواص ویژه و طرح روشهایی برای اندازهگیری آنها یا شیوههایی جدید برای شناسایی و اندازهگیری اجسامی که تکنیکهای تجزیهای مناسبی برای آنها وجود ندارد. همچنین شناسایی اشکالات یک روش و کوشش در برطرف کردن آنها مانند یافتن علل انفجار و مسموم شدن کاتالیزورها ، خوردگی وسایل و سرانجام شناسایی و حذف مواد مزاحم و سمی در محیط کار ، افزایش بازده فراورده و استفاده از فراوردههای جانبی از جمله موارد دیگر است.
- کنترل: با تجزیه مواد اولیه ، واسطه و فراورده ، میتوان به راحتی هر فرایندی را کنترل کرد و اشکالات فیزیکی ، مکانیکی ، شیمیایی و اقتصادی که در نتیجه تغییرات در مواد اولیه یا مواد اضافه شده حاصل میشود، را تشخیص داد. برای مثال ، میتوان با تجزیه فراوردهها ، به دلیل نارضایتی خریداران پی برد، یا اصالت و مرغوبیت یک محصول را ثابت کرد. همچنین با توجه به نتیجه تجزیه مواد اولیه میتوان برای انتخاب و خرید آنها از بین چند ترکیب پیشنهاد شده ، بهترین نوع را برگزید.
تجزیه کمی ، یعنی تعیین مقدار ماده شامل پنج مرحله است:
- نمونهبرداری
- انحلال نمونه و شناسایی اجزا موجود در آن
- جداسازی اجزا مورد نظر برای اندازهگیری
- اندازهگیری اجزا مورد نظر
- محاسبه و بحث در مورد نتایج
مشکلترین قسمت یک تجزیه شیمیایی جدا سازی ماده مورد نظر از دیگر مواد است. این مرحله اغلب مستلزم صرف وقت زیاد و دقت فراوان است. از این رو ، اهمیت روشهای گزینشپذیر و ویژه برای تجزیه کمی و
کیفی معلوم میشود. در یک روش گزینشپذیر ،
واکنشگر بکار رفته در شرایط معینی فقط با تعداد انگشت شماری از
یونها یا اجسام ترکیب میشود. در یک روش ویژه ، واکنشگر بکار رفته در شرایط معین تنها با یک یون یا جسم ویژه ترکیب میشود. بنابراین ، در این روشها نیازی به جداسازی مواد خارجی نیست.
مباحث مرتبط با عنوان
نحوه تشکیل منابع شن و ماسه
رسوبات آبرفتی جوان مهمترین منابع تامین شن و ماسه ساختمانیاند. این رسوبات از یک طرف به دلیل رخنمون وسیعشان در سطح و از طرفی به دلیل ناچیز بودن پیوند ذراتشان به یکدیگر به سادگی قابل بهرهبرداریاند. حدود نیمی از سطح کشور ما را رسوبات جوان متعلق به
کواترنر با سنی کمتر از 2 میلیون سال پوشانده است. منشا این رسوبات متفاوت است و تنها گروههای بخصوصی از آنها میتوانند منبع تامین شن و ماسه ساختمانی باشند.
مهمترین منابع تامین شن و ماسه
- آبرفتهای رودخانهای :
پس از اینکه ذرات سنگی بر اثر هوازدگی از سنگ مادر جدا شدند، توسط عوامل مختلفی که مهمترین آن آب است، به پایین دست حمل میشوند. مقدار و اندازه ذرات حمل شده به انرژی محیط بستگی دارد. جابهجایی مواد در رودخانه به یکی از سه صورت محلول ، معلق (لای و رس) یا غلتیدن و جهیدن در بستر جریان (ماسه و شن و ذرات درشتتر) است.
برخورد مداوم دانهها به یکدیگر و بستر رود باعث سایندگی و «گردشدگی» هرچه بیشتر آنها میشود. مقدار گردشدگی عمدتا به جنس ذره و فاصله حمل آن بستگی دارد. افزایش مقدار آب و سرعت جریان آن دو عامل موثر در بالا بردن ظرفیت حمل رودخانهاند. از این رو ، در هر جا انرژی رود کاهش پیدا کند، آنچه را که دیگر قادر به حملش نیست، در بستر خود بر جای خواهد گذارد. در چنین شرایطی ابتدا ذرات درشتتر و بعد به تدریج ذرات ریزتر تهنشین میشوند. در نتیجه ممکن است ذراتی که در یک نقطه تهنشین میشوند، یک اندازه بوده و یا از دامنه اندازههای متفاوتی برخوردار باشند.
در نواحی کوهستانی حجم مواد راسب شده توسط رودخانه کم و ذرات ، درشت و گوشه دارند. این رسوبات ممکن است از هر نوع سنگ و یا دارای هر درجه مقاومت مکانیکی و خواص ژئوتکنیکی باشند. از طرفی آبرفتهای قسمتهای پایانی رود ، به علت انرژی کمی که آب در این نواحی دارد، عمدتا از لای و رس درست شده است. با توجه به نکات فوق ، بهترین مصالح خرده سنگی را میتوان در محدوده میانی یک رودخانه پرآب و پرانرژی جستجو کرد. قسمت اعظم شن و ماسه مصرفی کشور ما از منابع آبرفتی بستر رودها تامین میشود. ویژگی دیگر این آبرفتها قابل ترمیم بودن آنهاست، به این نحو که بخشهای استخراج شده در فصل سیلاب توسط رود جایگزین میشود.
وقتی رودخانهای از درهای پرشیب به طور ناگهانی وارد درهای کم شیب یا منطقهای مسطح و یا دشت میشود، بخشی از بار خود را برجای میگذارد. گسترش افقی این رسوبات معمولا پهن و نسبتا کوتاه و به شکل مخروط باز شدهای است که راس آن متوجه بالارود است. رسوبات این مخروطهای آبرفتی که به آن «مخروط افکنه» هم میگویند، از راس به سمت قاعده نوعی جورشدگی را نشان میدهند.
رسوباتی که در زمان سیل در دشتهای سیلابی بر جای گذارده میشوند، علاوه بر جورشدگی کم و ریزی دانههایشان حاوی مواد آلی حاصل از فرسایش و شستشوی خاکهای نواحی بالا دستاند. از این رو ، این گونه آبرفتها کمتر جهت تامین شن و ماسه ساختمانی استفاده میشوند و در صورت لزوم نیاز به دانهآرایی و شستشوی فراوان دارند. پهنتر شدن بستر رودخانهها در پایین رود ، که شیب رودخانه کم است، با تشکیل پیچ و خمهایی همراه است که به آنها اصطلاحا «مثانور» گفته میشود. در طرف محدب بخش خمیده رود ، به دلیل سرعت کم جریان ، آبرفتهایی گذارده میشود. این رسوبات بیشتر از ماسه ریز و گاه ذرات درشتتر تشکیل شدهاند. از آن دسته از رسوبات مثانورها که از گسترش زیاد و مشخصات مناسب برخوردار باشند، میتوان مصالح خرده سنگی ریزدانه را ، مخصوصا برای تهیه ملات ، به دست آورد.
- رسوبات مخروط واریزه :
در دامنه کوهها ذرات و قطعاتی که بر اثر هوازدگی از دیواره کنده میشوند، قبل از هر چیز بر اثر نیروی گرانی به پایین میافتند. دانهها و خرده سنگهایی که به این ترتیب در پایین پرتگاه جمع میشوند، پوشش مخروطی یا مداومی از ذرات را درست میکنند. این مواد به دلیل مسافت نسبتا کوتاه جابجایی ، گوشه دار بوده و جنس و مقاومتشان وابسته به سنگ مادر است. واریزهها قابلیت تراکم زیادی دارند و باربر خوبی نیستند، لذا بر اثر وزن پی به شدت نشست کرده و ممکن است گسیخته شوند.
- رسوبات بادی :
این رسوبات معمولا در حد ماسه و ریزتر از آن بوده و به اشکال مختلفی از جمله تپههای ماسهای (تلماسه) برجای گذارده میشوند. ته نشست ذراتی که به صورت معلق در هوا جابهجا میشوند، «رسوبات لس» را میسازند. رسوبات بادی در بخشهای وسیعی از کشور ، از جمله در کویرها و سواحل دریایی مازندران و خلیج فارس و حاشیه برخی از رودها یافت میشوند. این رسوبات گرچه از جورشدگی خوب و مقاومت بالایی برخوردارند، ولی به دلیل ریزی دانهها مصرف چندانی ندارند.
- رسوبات یخچالی :
رسوباتی که پس از ذوب شدن یخچالها برجای گذارده میشوند، «یخرفت» نامیده میشوند. یخرفتها به دو دستهیخرفتهای درهم و یخرفتهای منطبق تقسیم میشوند. یخرفتهای درهم به دلیل تنوع مقاومت مکانیکی و اندازه دانههایشان منابع مناسبی برای تامین شن و ماسه ساختمانی نیستند و در صورتی که به ضرورت مورد استفاده قرار گیرند، محتاج دانهآرایی و شستشوی مفصلاند. رودخانههایی که بر اثر ذوب و عقب نشینی یخچالها تشکیل میشوند، این یخرفتهای نامنظم را با خود حمل کرده و در بخشهای پایینتر رود برجای میگذارند.
- رسوبات ساحلی :
به مجموعه موادی که بین دو حد جزر و مد دریا تهنشین میشوند، رسوبات ساحلی گفته میشود. در این نقاط حرکت متواتر امواج ، ذرات را به سمت ساحل برده و باز میگرداند، که در نتیجه آن ذرات نامقاوم متلاشی شده و حرکت امواج ، ذرات ریزتر را از میان ذرات درشتتر میشوید. در نتیجه این عمل ، رسوبی با جورشدگی ، گرد شدگی و مقاومت مکانیکی خوب برجای میماند. به همین جهت است که سواحل رسوبی اغلب از جنس ماسه شسته شده و اغلب جورند. جنس آبرفتهای ساحلی بیشتر کانیهای مقاومی مثل کوارتز ، فلدسپات ، یا کانیهای سنگین است.
- رسوبات فلات قاره :
در آخرین عصر یخبندان ، به دلیل تجمع حجم زیادی از آب اقیانوسها به صورت پهنههای یخی در نواحی قطبی ، آب دریاها به مراتب پایینتر از سطح فعلی قرار داشت و در نتیجه بخشی از سواحل کم عمق که امروزه فلات قاره نامیده میشود، از آب خارج بوده است. رودهایی که در آن زمان از خشکیها به سمت دریاها در جریان بودهاند، در بستر خود و در روی فلات قاره کنونی ، آبرفتهای مناسب را بر جای گذاردهاند. امروزه این رسوبات منابع زیردریایی شن و ماسه را میسازند.
- رسوبات بههم پیوسته :
این رسوبات را ، که اغلب قسمتهایی از آنها سخت و سیمان شدهاند، میتوان منابع شن و ماسه فسیل نام نهاد. در برخی از نقاط دنیا به دلیل کمبود منابع شن و ماسه طبیعی این نوع منابع نیز مورد بهرهبرداری قرار میگیرند. پیوند سست بین دانهها ، هوازدگی کم ، فقدان سیمان نامناسب و ضخامت کم مواد روباره از مواردی است که میتواند یک نهشته رسوبی قدیمی را قابل بهرهبردای نماید.
- باطلههای معدنی
باطلهها و پس ماندههای فرایند پر عیار کردن مواد معدنی ، در برخی موارد ، میتواند به عنوان منبع شن و ماسه به کار آید.
- منابع سنگی :
در جاهایی که منابع طبیعی شن و ماسه در دسترس نباشد یا اینکه منابع موجود از حداقل مشخصات لازمه بیبهره باشند، از سنگ شکسته استفاده میشود. در کاربردهایی که زبری و گوشهداری ذرات مورد نظر است، سنگی که به طور مصنوعی شکسته و دانهبندی شده است، بهترین عملکرد را نشان میدهد.
مباحث مرتبط با عنوان